योगवल्ली-योगसूत्र-व्याख्या

प्राचीनादेव कालात् नरा आध्यात्मिकाधिभौतिकाधिदैविकाभिधानैस्त्रिभिर्दुःखैर्मुहुर्मुहुः पीड्यमाना दुःखनिवृत्तये कृतप्रयत्ना अपि क्लेशान्निःशेषं निरसितुमक्षमा एव भवन्ति । निसर्गादेव करुणार्द्रहृदयाः प्राक्तना मुनिवरा भवनिमग्नं जनमुद्दिधीर्षवः काले काले प्रदेशे प्रदेशे च दुःखनिरसनोपायानधिजग्मुः । तत्त्वज्ञानानधिगम एव दुःखनिदानम् । तत्वज्ञानप्राप्तिरेव दुःखनिरसनोपाय इति चोपलेभिरे । भिन्नकालदेशेषूपलब्धमपि तत्वविषयाणामनेकत्वात् कयाचन विधया पञ्चधा सप्तधा वा विभक्त आसीदेष उपायः । प्रतिभागं चर्चिता विषयाः सूत्ररूपेण निबद्धा दर्शनमिति व्यपदेशं भेजिरे ।

दर्शनान्येतान्यास्तिकनास्तिकभेदेन द्विधा विभक्तानि । पाणिनिसूत्रेण (4-4-60)

“अस्ति नास्ति दिष्टं मतिः”

इत्यनेनास्य विभागस्य प्रमाणं प्रदर्शितं भवति । एतत्सूत्रव्याख्यात्रा भट्टोजिदीक्षितेन—

तदस्येत्येव । अस्ति परलोक इत्येवं मतिर्यस्य स आस्तिकः । नास्तीति मतिर्यस्य स नास्तिकः । दिष्टमिति मतिर्यस्य स दैष्टिक इति पदानामेषां विवरणं कृतम् । एतस्मिन् विवरणेऽभ्युपगते, आस्तिकत्वेनाभिता मीमांसकाः परलोकानभ्युपगन्तारो नास्तिकव्यपदेशभाजो भवेयुः । एतत्परिहाराय आस्तिकनास्तिकशब्दौ वेदप्रामाण्याभ्युपगन्तृत्वानभ्युपगन्तृत्वमूलकौ दार्शनिकैर्निर्णीतौ । प्रक्रियामेनामभ्युपगभ्य चार्वाकजैन्बौद्धानि दर्शनानि नास्तिकानि, न्यायवैशेषिकसांख्ययोगपूर्वमीमांसावेदान्तदर्शनान्यास्तिकानीति विभागोऽभ्युपगतः ।

आस्तिकदर्शनेषु सांख्यमपहाय तत्वहितोपायस्सूत्ररूपेण निबद्धाः प्राचीनकालादेव पतञ्जलि गौतम कणाद जैमिनि बादरायणैः प्रणीताः । प्राचीनैर्दार्शनिकैरनुद्धृतत्वात् कपिलकर्तृकत्वेन विदितान्यपि सांख्यसूत्राणि न प्रमाणापदवीमभजन् ।

सांख्यमतं चातिप्राचीनमेव । इदम्प्रथमतयास्मिन् एव ज्ञानस्य मुख्यत्वं चेतनाचेतनविभागश्च निरूपितौ । आत्मा ज्ञानमयश्चेतनपदाभिधेयः । बहव आत्मानः कर्तृत्वरहिता अक्रियाश्चेति प्रकृतिचेतना सततपरिणामिनी कर्तृत्वोपेता भोक्तृत्वरहिता, सत्वरजस्तमोगुणोपेतेति चास्मिन् दर्शने सिद्धान्तः । गुणपदेनाभिहितान्यपि सत्वरजस्तमांसि द्रव्याण्येव ।

प्रकृतेर्महदाख्या बुद्धिरुत्पद्यते, बुद्धेरहङ्कारः तस्मात् पञ्च्अ बुद्धीन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि मनः, पञ्चतन्मात्रा इति षोडश उत्पद्यन्ते । तन्मात्रतः पञ्चभूतानि चतुर्विंशतिस्तत्वानि परिगण्यन्ते । पुरुषेणात्मेत्यपरव्यपदेशेन साकं पञ्चविंशतितत्वान्यभ्युपगम्यन्ते ।

प्रकाशचलनाचलस्वभावैर्युक्त सत्वरजस्तमोभिरुपेता प्रकृतिः । प्रकृतेरुत्पन्नेष्वपि महदादिष्वपि गुणा एते विद्यन्ते । गुणेषु वैषम्यात् प्राकृतवस्तुषु वैषम्यमुपलभ्यते । अत एव सुखदुःखादिकं तरतमभावेन पुरुषं पीडयति । यद्यपि पुरुषो गुणरहितो भवति अथापि बुद्धावुत्पन्नेषु विविधभावेषु स आत्मन एवैते भावा इत्यध्यवस्यति सुखदुःखादिकमनुभवति च । यदा प्रकृतिपुरुषयोर्वैलक्षण्यमुपलभते तदा पुरुषो न ममैते भावा इति प्रकृतिकृतविक्रियाभ्यो दूर एवावतिष्ठते तदानीमात्मनस्स्वरूपं वेत्ति, कैवल्याख्यं मुक्तिस्वरूपं च भजते ।

एष तत्वसंग्रहः सांख्यकारिकायामीश्वरकृष्णाभिधानेन रचितायां विशदीकृतः । महाभारते च शान्तिपर्वणि सांख्यमतमनेकेषु प्रकरणेषु निरूपितम् । ईश्वरप्रेरणया प्रकृतिः परिणामं भजत इति वर्णितम् । कपिलेनेदं मतमासुरये प्रोक्तम्, आसुरेः पञ्चशिख इदमधिजगाम विन्ध्यवासिवार्षगण्य जैगीषव्य देवलप्रभृतय इदं मतं प्रावर्तयामासुरिति ज्ञायते । षष्टितन्त्राख्यो विपुलः सांख्यग्रन्थो लुप्तः । तत्रत्यविषयास्तु पाञ्चरात्राहिर्बुध्न्यसंहितायां (12-19-30) परिगणिताः ।

सांख्यमतोक्तं तत्वमखिलं योगदर्शनेऽभ्युपगतम् । ईश्वरः षड्विंशं तत्वम् । बुद्धयहंङ्कारमनांसि चित्तमित्यान्तरिन्द्रियेणैकेनैव व्यपदिश्यन्ते । चित्ते सत्वगुणोऽधिकतया रजस्तमोभ्यामपेक्षया भासते । अत एव प्रकाशस्तत्र भूयान् वर्तते । पराण्यपि प्रकाशयति । गुणत्रयेण चितं सततं परिणमति । अयं परिणामो वृत्तिशब्देन व्यपदिश्यते । इन्द्रियाणि बाह्यवस्तून्यपि गुणवैषम्योपैतानि । अत एव सुखदुःखादिभावाश्चित्ते जायन्ते । प्रत्यात्मं प्राकृतशरीराणां विभिन्नत्वात् सुखदुःखान्येकरूपाण्येव न जायन्ते । सत्वेन प्रकाशमाने चित्ते आत्मा ज्ञानमयस्स्वं प्रतिबिम्बितं पश्यति । तत्रोत्पन्नाभिवृत्तितभिरात्मा एव बाधित इत्यनुभवति । इयमेवावस्था बन्धः । न ममेति यदानुभवति स मुक्त एव । ईदृशोऽनुभवो न सर्वेषां सर्वदा उत्पद्यते । उत्पन्नोऽपि वृत्तिवशादेषोऽनुभवो नश्यत्येव । तत्वज्ञाने उत्पन्नेऽपि पुरुषस्य वृत्तिभिर्न बाधा जायेतेति वक्तुं न शक्यते । अतो योगदर्शने वृत्तिनिरोधः कार्य इति सिद्धान्तितम् ।
युज समाधौ इति धातोः अथवा युजिर्योगे इति धातोर्निष्पन्नो योगशब्धः । समाधेस्साधनत्वेन यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोष्टावङ्गानि (योग. सू 2-29) इत्यत्राष्टावङ्गानि परिगणितानि । ध्यातुः प्रेप्सितं यद्वर्तते तदेव ध्येयं भवितुमर्हति । यमादिप्रत्याहारपर्यन्तानामङ्गानां ध्येयत्वेन विषयो नास्ति । परं तु धारणादित्रयाणामेतदङ्गपञ्चकमवश्यमपेक्ष्यते । अत एव जैनैर्बौद्धैश्चाङ्गपञ्चकमाद्रियते ।
योगश्चतुर्विधो मन्त्रलयहठराजेति नामभिः प्रसिद्धः । द्वादशाक्षरान् मन्त्रयोगिनो ध्यायन्ति । कार्यं कारणे यथा लीनं भवति तथा ये योगं कुर्वन्ति ते लययोगिन उच्यन्ते । प्रायो योगोऽयं शैवमते प्रसिद्धः । यमाद्यङ्गानुष्ठानाय शरीरश्च मनसश्च दार्ढ्यमपेक्ष्यते एतदर्थं हठयोगोऽनुष्ठेयः । योगश्चायं राजयोगानुष्ठानाय कल्पते । पूर्वमेवानुष्ठितोयं योगः पतञ्जलिना प्रचारतां नीतः ।
राजादन्तादिषु परम् (अष्टाध्यायी 2-2-31) इति सूत्रं राजयोगशब्दं प्रमाणयति । दन्तानां राजा राजदन्तः । पूर्वपदत्वेन प्रयोज्योऽयं दन्दशब्द उत्तरपदं भवति । तथा राजयोगपदं प्रामाणिकं भवति । स्वात्मारामयोगीन्द्रेण प्रणीतायां हठयोगप्रदीपिकायां नरहरिकृते बोधसारे च विभागोऽयं निरूपितो भवति ।
हिरण्यगर्भेणायं योगः प्रप्रथमं प्रवर्तितः । विष्णुपुराणभागवतभगवद्गीताहिर्बुध्न्यसंहिता- सनत्कुमारसंहितादिषु योगो वर्णितः । पश्चादेव पतञ्जलिना ग्रन्थरूपेण रचितः ।
योगसूत्रे 195 सूत्राणि सन्ति । समाधिनाम्नि प्रथमे पादे 51 सूत्राणि, साधनाख्ये द्वितीये 55, विभूत्यभिधाने तृतीये 55, कैवल्यनाम्नि च तुरीये 34 ? सूत्राणि सन्ति ।

चतुर्थे पादे सूत्राणामितरपादस्थेभ्योऽल्पसंख्यावत्वात् तृतीयपादान्ते केषुचित्कोशेषु ग्रन्थसमाप्तिद्योतनायेतिशब्दस्य प्रयुज्यमानत्वाच्च पतञ्जलिश्चतुर्थपादं न प्रणिनायेति केचिन्मन्यन्ते । ग्रन्थे कस्मिंश्चिद्भागे सूत्राणां श्लोकानां वा संख्या तद्भाभागकर्तृत्वसाधनाय न नियमयति, अपि तु तद्भागगतविषया एव गणनामर्हन्ति । कतिपयकोशेषु कुत्रचित् प्रयुक्तः इतिशब्दः तद्ग्रन्थसमाप्तिं सूचयितुं नालम् । तुरीये पादे प्रतिपाद्यमाना विषयाः कतिपय एव । अत एव तत्र सूत्राणि पादत्रयापेक्षया न्यूनानि भवन्ति । समग्रां सूत्राणां पतञ्जलिरेव कर्ता इति सिद्धम् ।

शब्दानामनुशासनं विदधता पातञ्जले कुर्वता
वृत्तिं राजमृगाङ्कसंज्ञकमपि व्यातत्वता वैधके ।
वाक्चेतोवपुषां मलः फणिभृतां भर्त्रेव येनोद्धृत-
स्तस्य श्रीरणरङ्गमल्लनृपतेर्वाचो जयन्त्युज्वलाः ॥
भोजकृतयोगसूत्रवृत्तौ उपोद्धाते पञ्चमः श्लोकः ।

एतस्माच्छ्लोकात् पतञ्जलिर्महाभाष्यं चरकसंहितां योगसूत्राणि च प्राणैषीदित्यवगभ्यते । विभिन्नविषयाणां ग्रन्थानां त्रयाणामेषां पतञ्जलेः कर्तृत्वाभ्युपगमो विमर्शकेभ्यो न रोचते एकस्मिन्नपि ग्रन्थे इतरेभ्यः स्वाभिप्रायस्य प्रामाण्यस्थापनार्थं संवादार्थं वा वचनं पतञ्जलिना नोपात्तम् । नापीतरयोर्ग्रन्थयोर्नामग्रहणमिति कारणमपि स्वपक्षस्य प्रदर्शयन्ति । एष पक्षो हातुं युज्यते, यतः चक्रपाणिना स्वेन रचितायां चरकसंहिताव्याख्यायां नागेशभट्टेन लघुमञ्जूषायां च पतञ्जलेरपरनामधेयेन शेषशब्देनैताभ्यां वाक्यान्युद्धृतानि सन्ति । विभिन्नविषयत्वेन ग्रन्थान्तरस्य नामनिर्देशाभावेन च ग्रन्थानाम् एकेनैव कर्तृत्वाभ्युपगमो न दोषाय इति मन्तव्यम् । पतञ्जलेर्ग्रन्थत्रयस्य कर्तृत्वाभ्युपगमे न किंचिदप्यसङ्गतम् ।

अथ योगानुशासनम् । (यो. सू. 1.1) इति प्रथमसूत्रप्रणयनेनैव योगस्यानुशासनं क्रियत इति पतञ्जलिना आवेद्यते । सिद्धस्यैव योगस्य शासनं क्रियते । अत एव पूर्वपक्षसिद्धान्तयोर्न पदमत्र दत्तम् ।

एतेन योगः प्रत्युक्तः । (ब्रह्मसूत्रम् 2-1-3) इति सूत्रेण योगदर्शनं बादरायणेन खण्डितम् । अविरोधाध्याये ब्रह्मेतरत् कारणमिति विवदमानानां दर्शनानि खण्डितानि । हिरण्यगर्भो न ब्रह्म, अतस्तेन प्रवर्तितं दर्शनं न प्रमाणमिति बादरायणस्याशयः ।

योगसूत्राणां प्रथमो भाष्यकर्ता व्यासः । कोऽयं व्यासः? किमयं वेदव्यासः? उतैतन्नामभाग् अन्य इति संशीतिनिरसनाय प्रमाणं किंचिदपि नोपलभ्यते ।

योगसूत्रभाष्ये योग एव समाधिरित्युक्तम् । विशोका वा ज्योतिष्मती (यो.सू. 1-36) इतीदं सूत्रं विशोका ज्योतिष्मतीति द्विधा विभज्योभे अप्युपायभूते इति निरूपितम् ।

स्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्ये वार्थमात्रनिर्भासा निर्वितर्का (यो. सू. 1-43) इत्यस्य व्याख्यानावसरे प्राचीनाज्ञातकर्तृकश्श्लोक एक उदाहृतः ।

व्यासकृतस्य भाष्यस्य भगवच्छङ्करपादैः प्रणीतं विवरणं, वाचस्पतिमिश्रकृता तत्ववैशारदी, विज्ञानभिक्षुकृतं योगवार्त्तिकं चेति व्याख्यानत्रयमुपलभ्यते । शङ्करभगवत्पादैर्विवरणाख्यं व्याख्यानं कृतमित्यत्र दृढं प्रमाणं नोपलभ्यते । यदि भगवत्पादीयमिदं विवरणमभविष्यत् तर्हि शङ्करभगवत्पादकृतब्रह्मसूत्रभाष्यस्य भामतीनाम्नीं व्याख्यां कृतवन्तो वाचस्पतिमिश्रा विवरणमविगणय्य व्यासकृतभाष्यं नाव्याख्यास्यत् । किं च शङ्कराचार्याणां व्याख्यानादस्मात् संवादायापि वचनं किंचिदपि वाचस्पतिमिश्रा नोपाददिरे । न कोऽपि विशेषांशो विवरणे अस्मिन्नुपलभ्यते ।

तत्त्ववैशारद्यां च

ईश्वरप्रणिधानाद्वा (यो. सू. 1-23) इतीदं सूत्रं विवृण्वन्तो मिश्रा मनोवाक्कायैरुपासनं प्रणिधानपदेनाभिहितमिति वदन्ति ।

तत्प्रतिषेधार्थमेकतत्त्वाभ्यासः (यो. सू. 1-32) इत्यत्र एकतत्त्वपदमीश्वरमभिदधातीति प्रदर्शयन्ति । विज्ञानभिक्षुकृते योगवार्त्तिके केचन विशेषांशा उपलभ्यन्ते ।

योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः इत्यत्र लय एव निरोधपदेनाभिहित इत्युक्तम् ।

तस्य वाचकः प्रणवः (यो. सू. 1-27) इत्यस्य सूत्रस्य

व्याख्यानावसरे लिङ्गपुराणात्सार्धाष्टादशभिः श्लोकैरस्य सूत्रार्थो निर्धारितः ।

तत्प्रतिषेधार्थमेकतत्त्वाभ्यासः (यो. सू. 1-32) इत्यत्रैकपदेन स्थूल एवार्थोऽभिधीयते, न त्वीश्वरः । इतरथा सूत्रकारेणेश्वरपदमेव प्रयुक्तं स्यात् । वाचस्पतिमिश्राणां मतमत्रखण्डितमिव भाति ।

क्षीणावृत्तेरभिजातस्येव मणेर्ग्रहीतृग्रहणग्राह्येषु तत्स्थतदञ्जनतासमापत्तिः (यो. स. 1-41) इति सूत्रे प्रयुक्तं समापत्तिपदं तान्त्रिकमित्युक्तम् । प्रथमपादे 2, 7, 10, 19 & 24, सूत्राणि कैश्चिदद्वैतपफराणि वर्णितानि अत्र खण्डितानि ।

योगसूत्राणामन्या व्याख्याः ः-

1. भोजराजकृता वृत्ती राजमार्ताण्डाभिधा । ईश्वरप्रणिधानं क्रियमाणाः क्रियाः सर्वा ईश्वरे समर्पणीया इति भावं व्यञ्जयतीत्युक्तम् । सर्वेषां गुरुरित्यत्र गुरुपदस्य सर्वेषामुपदेष्टेत्यर्थः । मैत्रीकरुणेत्यत्र (यो. सू. 1-33) गणितशास्त्राच्छ्लोक एक उदाहृतः ।

2. विज्ञानभिक्षोरन्तेवासिना भावागणेशेन प्रणीता पातञ्जलवत्तिः । अस्मिन् मते ख्यातिवादोऽन्यथाख्यातिरूपः । मुख्यं वैराग्यं यतमानसंज्ञा, एकेन्द्रियसंज्ञा, वशीकारसंज्ञेति चतुर्धा

भिद्यत इत्युक्तम् । पूर्वेषामपि गुरुरित्यत्र (यो. सू. 1–26) गुरुपदं ज्ञानचक्षुषः प्रदातारमभिदधत्सर्वेषां भगवतोऽन्तर्यामितया विद्यमानत्वादिदं युज्यत इत्युक्तम् । वीतरागविषयं वा चित्तम् (यो. सू. 1-37) इत्यत्र सनन्दसनकादयो वीतरागशब्देनाभिप्रेता इत्युच्यते ।

यथाभिमतध्यानाद्वा (यो. सू. 1-39) इत्यत्र हरेर्हरस्य वा मूर्तिर्यथाभिमतपदेन निर्दिष्टा इत्युक्तम् ।

3. वैयाकरणमूर्धन्यमणिना नागेशेन प्रणीता वृत्तिः । सूक्ष्मविषयत्वं चालिङ्गपर्यवसानम् (यो. सू. 1-45)

इत्यत्रेश्वरस्य जगतो निमित्तकारणमेवोक्तम् । 26, 50 सूत्रे अद्वैतमतरीत्या व्याख्याते ।

4. रामानन्दसरस्वतीभी रचिता व्याख्या मणिप्रभा । प्रथमकल्पितमधुभूमिकप्रज्ञाज्योतिरतिक्रान्तभावनीया इति योगिनश्चतुर्विधा इत्युक्तम् । सत्वोद्रिक्त ईश्वरे इतरेभ्यो ज्ञानप्रदत्वं संभाव्यत इति निरूपितम् ।

5. अनन्तदेवेन प्रणीता चन्द्रिकाभिधाना व्याख्या नितरां संग्रहरूपा ।

6. सदाशिवब्रह्मेन्द्रसरस्वतीभिः प्रणीता योगचन्द्रिका व्याख्या । अत्र बहूनि सूत्राण्यद्वैतपरतया व्याख्यातानि ऋतम्भरा प्रज्ञा धर्ममेधसमाधिमभिधत्ते इत्युक्तम् ।

7. कृष्णवल्लभेन कृता वृत्तिः । वेदेतिहासपुराणेभ्यो वाक्यान्युद्धृत्य स्वव्याख्यां प्रमाणीकरोति । योगसिद्धये ईश्वरानुग्रहः सर्वथापेक्ष्यत इत्युक्तम् । ईश्वरो वासुदेव एव ।

योगतत्त्वप्रतिपादकग्रन्थेषु

1. नाथाधोरानन्दनिर्मिता योगकर्णिका मुख्या । अष्टादशस्वध्यायेषु आसनाङ्गसहितानि योगतत्त्वानि स्पष्टं निरूपितानि ।

2. भगवता नारायणेन भरद्वाजायोपदिष्टा योगविधयो हंसयोगिना योगदीपिकाख्ये ग्रन्थे विवृताः । कृतिरियं शैवमतस्य बहूपकरोति ।

3. योगभागमात्रप्रतिपादिका वासिष्ठसंहिता योगसूत्रविषयान् हठयोगांश्च वर्णयति ।

4. विज्ञानभिक्षुणा कृतो योगसारसंग्रहो नाम ग्रन्थो योगतत्साधनसिद्धिकैवल्यानि सम्यङ् निरूपयति ।

5. शिवानन्दसरस्वतीभी रचितो योगचिन्तामणिनामको ग्रन्थः । प्रत्याहारधारणाहठयोगसिद्धान्तरहस्यानि विशदमत्र निरूपितानि भवन्ति ।

योगविषयानधिकृत्य केचन ग्रन्था रचिता उपलभ्यन्ते ।

1. परमेश्वरयोगीन्द्रकृतं योगरहस्यम् । शैवमतमवलम्ब्य रचितमेतत् ।

2. योगरहस्याभिधानोऽन्यो ग्रन्थो हस्तिगिरिमाहात्म्येऽन्तर्गतः । वैष्णवसंप्रदायमनुरुध्य प्रणीतोऽयं ग्रन्थः ।

3. परमहंसैर्नारायणतीर्थैः अष्टाङ्गयोगनिरूपणम् , अष्टाङ्गयोगविवरणम्, योगसूत्रवृत्तिश्च प्रणीतानि ।

अत्र मुद्रिता योगवल्लीनाम्नी योगसूत्रव्याख्या मद्रपुरीमलङ्कर्वाणैस्तिरुमलैकृष्णमाचार्यै रचिता योगसूत्रवृत्तिरूपा । व्याकरणमीमांसाशास्त्रयोः परिणतप्रज्ञा एते योगशास्त्रे तत्प्रयोगे चानितरसाधरणं कौशलं वहन्ति । प्रत्यहं नित्यकर्मानुष्ठानं योगसंप्रदायसिद्धाभिः विधाभिः आचरन्त एते यदस्य न किंचिदपि पदमददानाः छात्रानपि सन्मार्गे प्रवर्तयन्तो विलसन्ति ।

आचिनोति च शास्त्रार्थमाचारे स्थापयत्यपि ।
स्वयमाचरते यस्मात्तस्मादाचार्य उच्यते ॥

इत्याचार्यलक्षणं नूनमेतान् लक्ष्यीकृत्य निर्मितम् । हिमालयवासाल्लब्ध योगप्रयोगतत्त्वा एते मद्रपुर्यां योगमन्दिरं निर्माय छात्रानभ्यस्तयोगान् कुर्वन्तो योगसूत्राणां संप्रदायादवाप्तं सूक्ष्मेक्षिकया चोपलब्धं परमं तात्पर्यं परस्मा आवेदनाय योगवल्लीनामकं व्याख्यानं प्रणीतवन्तः । अत एवैतेषां सूत्राणां योगिवर्यैरेभिः कृता वृत्तिः प्रामाण्यपदवीमध्यास्त इत्यत्र न कोऽपि संशयः ।

आस्तिकदर्शनत्वेनाभिमतेषु योगशास्त्रतत्वप्रतिपादकेषु पतञ्जलिप्रणीतेषु योगसूत्रेषु स्वाध्यायानुश्रविकेति पदद्वयमुपलभ्यते । वेदवचसा योगशास्त्रतत्त्वं प्रामाण्यं भजत इति निरूपयितुं योगवल्लीकारा बहूनि वाक्यान्युदाहरन्ति । छान्दोग्य-तैत्तिरीय-मुण्डकोपनिषद्भ्य एतानि वचनान्युपात्तानि । तथाहि —

ऋतं च सत्यं चाभीद्धात्तपसोऽध्यजायत । इति ।
(म. ना. उ. 5-5)

निर्विचारवैशारद्यामवस्थायां जीवस्य स्वस्वरूपज्ञानं जायत इति ज्ञापनायोपात्तमिदं वचनम् ।

ऋतम्भरा तत्र प्रतिज्ञा । (यो.सू. 1 — 48) इत्यत्र मुण्डकोपनिषन्मन्त्रेणोपो?बलयति ।

प्रणवो धनुः शरोह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते ।
अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्तन्मयो भवेत् ॥ इति ।
(मु. उ. 2-2-4)

नागोजिभट्टसदाशिवब्रहोन्द्रसरस्वतीप्रभृतयो योगसूत्राण्यद्वैतपरतया व्याचख्युः । योगवल्लीकारा इमानि सूत्राणि विशिष्टाद्वैतपरतया व्याचक्षते । कीदृशी रीतिरत्र युक्ता इति विमर्शजाले विनिपातं वर्जयित्वा कथमेते व्याचक्षत इति परामृशामः । योगसूत्रेषु न कुत्रापि जगतो मृषात्वं निर्दिष्टम् । सत्यं जगदित्यभ्युपगम्य, ब्रह्म सगुणमेव, तच्च लक्ष्मीनारायण एवेति निर्णीतम् । ईश श्वर्येति धातोर्निष्पन्न ईशशब्द ईश्वरीमप्यभिधत्ते ।

उभौ एकं तत्त्वमेव । उपनिषद्भ्यः पुराणादिभ्यश्चैतत्समर्थयितुं वचनानि योगवल्लीकारैः प्रदर्शितानि । ईश्वरप्रणिधानाद्वा । (यो. सू. 1–23) इत्यत्र वाशब्दो विकल्पार्थकः । चित्तवृत्तिनिरोधाय येऽशक्तास्तेषां कृते ईश्वरप्रणिधानं सुकरोपाय इति पतञ्जलिनेदं सूत्र प्रणीतमिति व्याख्यातारो मन्यन्ते ।

भगवन्नाथमुनेराशयं विदित्वा योगवल्लीकारा वाशब्दस्यावधारणार्थकमेवेति निश्चिन्वन्ति । उदाहरन्ति चात्र नामलिङ्गानुशासनात्प्रमाणम् । तद्यथा —

स्युरेवं तु पुनर्वैवेत्यवधारणवाचकाः (3-4-15) इति विकल्पार्थकस्य वाशब्दस्यावधारणार्थत्वाभ्युपगमाय युक्तिं प्रमाणं चैते व्याख्यातारः प्रदर्शयन्ति । पश्वालम्भाश्वमेधादय- स्सुत्रकारैर्विहिता अपि कृतयुगीनैरेवानुष्ठातुं क्षमाः । तनूयमाने तपसि, म्लायति ज्ञाने, जीर्यति यज्ञे दानमेवाचरितुं कलौ जनाः प्रभवन्ति । तथा चोक्तं न्यायाचार्यैः—

वैदिका अप्याचारा राजसूयाश्वमेधादयः समुच्छिद्यमाना दृश्यन्ते, यत इदानीं नानुष्ठीयन्ते । न चैते प्रागपि नानुष्ठिता एव । तदर्थस्य वेदराशेरप्रामाण्यप्रसङ्गात् इति ।

न्यायकुसुमाञ्जलिः स्तबक 2.

आयुरारोग्यबलवीर्यश्रद्धाशमदमग्रहणधारणादिशक्तिः अहरहरपचीयमानान्येवानुभूयन्ते । तथा चित्तवृत्तिनिरोधोऽद्य कलौ कथमनुष्ठातुं शक्यते । अत ईश्वरप्रणिधानमेव कार्यम् । अनेन वृत्तिनिरोधं विदधन्ति सूत्राणि एव प्रामाणिकानीति न मन्तव्यम् । योगाङ्गानामष्टानामपीश्वरप्रणिधानायोपकारकत्वं भवत्येव । ध्यातृध्येयध्यानावयवत्रयं योगाभ्यासे वर्तते । ध्याता जीवः । ध्येयं वस्तु परमात्मा एव, न तु प्राकृतं यत्किंचिद्वस्तु यतस्तस्मिन् ध्येयेऽचेतनं वस्तु घ्यायतश्चित्तवृत्तिनिरोधः न कदाचित् सेत्स्यति । ध्यानं नामोपासनमेव । तदपि ज्ञानरूपमेव । ज्ञानमयेन जीवेन ध्यात्रा ज्ञानरूप ईश्वरो ध्येय इति साम्प्रतम् । यो जीवः “अहं जानामि” इत्यनुभवं प्राप्नोति, तेन सोऽनुभवो ज्ञानमय एवानुभूयेत । अनुभवविषयज्ञानमात्मनि जायते । ज्ञानमये आत्मनि विषयस्य ज्ञानमुत्पद्यते । अत एवाहं जानामीति जीवस्यानुभवः । विषयज्ञानमात्मस्वरूपे ज्ञाने धर्मतया भासते । अतो विषयज्ञानं धर्मभूतज्ञानमित्युच्यते । अनेन धर्मभूतज्ञानेन ध्यानरूपेण ध्येयं वस्तु जीवेन ज्ञायते । विषयज्ञाने उत्पन्ने किमात्मा मम एतद्विषयकज्ञानमुत्पन्नमित्यध्यवस्यति ? सर्वेषां नेत्येवेति वक्तव्यं भवति । यदि न कथं तर्हि योगिनां ध्यातृध्यानध्येयेति त्रितयस्यानुभवः? अतो भगवन्नाथमुनिप्रणीतं योगरहस्यमाधारीकृत्य अहंग्रहोपासनमेतदर्थमाचरितव्यमिति योगवल्लीकारा अभिप्रयन्ति ।
अहमिति पदस्यात्मेत्यर्थः । ग्रहो ज्ञानम् । अहंग्रहोपासनं नामाहमिति ज्ञानवता ईश्वर उपाय इत्यर्थं निर्दिशति ।
अत्र त्वयमाक्षेप उद्भवेत् । अहमित्यस्य पदस्याहङ्कारोऽप्यर्थो विद्यते । तथाचाहंग्रहोपासनमाहङ्कारिकज्ञानोपासनमेव स्यात् । अहङ्कारस्य प्राकृतस्योपासनेन पुनः संसृतिरेव स्यात् ।
कुतो मुक्तिवार्तेति ।
अत्रेत्थं समाधीयते । गौर्गच्छतीत्यादौ गमनं गोपिण्डनिष्ठम् । तच्चाचेतने क्रीडार्थं निर्मिते गोपिण्डे नोपलभ्यते । जीवत्येव गोपिण्डे तदृश्यते । गौर्गच्छतीत्यस्य गोपिण्डस्यान्तर्विद्यमानस्य जीवस्य प्रयत्नादेव गोपिण्डं गच्छतीति व्यवहरोऽपि संगच्छते । अतो गोपदं गोपिण्डान्तर्विद्यमानमात्मानं मुख्यया वृत्त्याभिधत्त इत्यङ्गीकार्यम् । तथा चाह कणादो मुनिः —
देवदत्तो गच्छति यज्ञदत्तो गच्छतीत्युपचारे प्रत्ययः । इति वैशेषिकसूत्रम् । (3-2-12) देवदत्तशरीरे, यज्ञदत्तशरीरे, गोःशरीरे च प्रयुज्यमाना देवदत्तयज्ञदत्तगोशब्दा औपचारिकवृत्तयैव शरीराण्येतान्यभिदधतीत्यङ्गीकार्यम् ।
यथा गौरिति शब्दो गोपिण्डविशिष्टात्मानमभिधत्ते, तथा आत्मेति पदमपि तस्यान्तर्यामिणं परमात्मानमभिधत्ते । अचेतनानां चेतनानां च परमात्मा एवान्तर्यामी । चेतनाचेतने शरीरभूते परमात्मनः अतो गोशब्दो गोपिण्डविशिष्टस्य जीवस्यान्तर्यामिणः परमात्मनो वाचकः । तथा चोपनिषद्वाक्यम्—
यः तृथिव्यां तिष्ठन् तृथिव्या अन्तरः यं तृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः तृथिवीमन्तरो यमयति एष तेऽन्तर्याम्यमृतः । बृहदारण्यकोपनिषत् 3–7–3
य आत्मनि तिष्ठन् आत्मनोऽन्तरः यमात्मा न वेद यस्यात्मा शरीरं य आत्मानमन्तरो यमयति एष तेऽन्तयम्यमृतः । बृ. आ. उ. 3-7-22.
एवमहंशब्दश्शरीरविशिष्टपरमात्मनो वाचकः । अहंग्रहोपासनं च स्वशरीरान्तर्यामीत्यस्य ज्ञानस्योपासनमित्यर्थः । प्रतर्दनविद्यायां मामुपास्स्वेति वचनमस्योपासनं प्रमाणयति । अहंग्रहेत्यस्य मच्छरीरविशिष्टपरमात्मज्ञानमित्यर्थः ।
एतादृशोपासनार्थं प्रतिमायाः पूजनमावश्यकम् । लोहेन मृदा वा विष्णोः सुरूपां प्रतिमां निर्माय पाञ्चरात्रविधानेन तस्याः प्राणप्रतिष्ठा कर्तव्या । तस्याः पुरत उपविश्य त्राटकाख्यतान्त्रिकविधया तामीक्षेत । तामेव प्रतिमां पूजयेत् । अनन्तरं समाध्यर्थं प्रयतेत ।
विष्णुपरयोगक्रमं विवृण्वन्तो भगवन्नाथमुनयो योगरहस्यं नाम ग्रन्थं प्रणिन्युः । स ग्रन्थोऽत्यन्तं लुप्तः । नाथमुनेः शिष्यस्तं ग्रन्थं योगक्रमं चाधिजगाम । कुरुकेश्वरनाम्न एतच्छिष्याद्यामुनमुनयः कृतप्रयत्ना अपि ग्रन्थमिमं न गृहीतवन्तः । परं तु गुरुपरम्परातः किमयं ग्रन्थो नाधिगतः, उत तत्र प्रतिपादितं योगरहस्यं वेति निश्चेतुं न शक्यते । लुप्तादस्माद् ग्रन्थात् कथं योगवल्लीकारा वचनान्युदाहर्तुं प्रभवन्ति? वादचिकित्सादिनाम्ना तत्रस्थप्रकरणानि कथमेते जानन्तीति महान् संशयो वर्तते ।

अस्य समाधिश्चैवं भवितुमर्हति । योगवल्लीकारा योगशास्त्रे प्रयोगे च कुशलाः, सिद्धिमन्तश्च । आप्तानामैषां वचांसि प्रमाणतया ग्राह्याण्येव ।

प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानम् (यो.सू.3–19) इति सूत्रेण पतञ्जलिर्योगी सत्त्वोद्रिक्तः परेषां चित्ते विद्यमानानां

प्रत्ययानां ज्ञानं लभत इति वक्ति । परेषां चित्तानि यदानेन समाहितानि क्रियन्ते तदा तत्र विद्यमानानां ज्ञानमप्युपलभ्यते ।

परिणामत्रयसंयमात् अतीतानागतज्ञानम् । (यो. सू. 3-16) इति सूत्रे धर्मलक्षणावस्थात्रयपरिणामान् समाधायातीतकालीनानागतकालीनयोर्वस्तुनोः प्रत्यययोर्वा ज्ञानं लभत इत्युक्तम् । रजस्तमोभागौ प्रतिबध्य चित्ततस्य सत्त्वभागो यदा समाधीयते, तदा भूतकालभविष्यत्कालाभ्यां संबद्धानां विषयाणां ज्ञानं योगी प्राप्स्यतीति सूत्रस्यार्थः ।

भगवन्नाथमुनिभिरप्येवमेव शठकोपसूरेः कालधर्मं गतस्यापि चित्ते निष्ठिताश्चतुःसहस्रगाथाः प्रापेत्यभ्यूहितुं शक्यते । योगवल्लीकारा अपि भगवन्नाथमुनिभ्य एवमेव योगरहस्यमधिगतवन्त इत्यत्राक्षेपणं कर्तुं न युज्यते । भगवन्नाथमुनिवंशजानां योगवल्लीकाराणामिदं संभाव्यत इत्यप्यङ्गीकार्यम् ।

यत एते व्याख्यातारो भगवन्नाथमुनेश्चित्तगतप्रत्ययान् जानन्ति, अत एवैतैः प्रकरणेषु योगरहस्यगतवाक्यानामुद्धरणं कर्तुं शक्यते । ईश्वरप्रणिधानसूत्रे वाशब्दार्थमवधारणात्मकमिति गदद्भिरेतैः प्रथमपादे सूत्राणि द्विधा विभक्तानि । प्रथमभागे 1-22 सूत्राणि सन्ति । उत्तरभागे 23–51 सूत्राणि वर्तन्ते । प्रथमपादे चित्तवृत्तिनिरोधो निरूपितः । द्वितीयभागे च ईश्वरप्रणिधानं तदाश्रित्य योगाभ्यासश्च निरुपितः ।

शरीर उत्पद्यमाना रोगाः

प्रच्छर्दनविधारणाभ्यां प्राणस्य (यो.सू. 1-34) इति सत्रेण निःशेषं निवार्यन्त इति निवेद्य, प्राणायामस्याङ्गभूतं कुम्भकं, शीतली, सीत्कारीत्यादिभेदयुक्तमिति प्रदर्शयन्ति व्याख्यातारः । योगाभ्यासस्य शरीरारोग्यमवश्यमपेक्ष्यते, तदर्थं सात्त्विक आहार एव स्वीकार्यः । उच्छवासप्रश्वासाभ्यां देहे विद्यमाना दोषा अपयन्ति । ब्रह्मचर्यपातिव्रत्ये सर्वथानुपालनीये ।

यथा शारीरो रोगस्तथा मानसरोगोऽपि योगाभ्यासेनापनेतुं शक्यत इति प्राणायामस्यावश्याचरणीयत्वं, सततपरिणामवच्चित्तं पुनर्विक्रियां यथा न प्रतिपद्येत तथा चित्तस्य
स्थिरीकरणार्थमपेक्ष्यत इत्युक्तम् ।
योगवल्लीकारा न केवलं व्याख्यातारः, परं तु मूलग्रन्थस्य तात्पर्यबोधने नितरां कुशलाः । सूत्राणां पौर्वापर्यविमर्शनं कृत्वा, यदनुक्तं तदन्यतो ग्राह्यमिति न्यायेन तच्छास्त्रान्तरेभ्य आदाय सूत्रार्थेषु संगमय्य व्याख्यानं कुर्वन्ति । पूर्वैः कृतव्याख्यानापेक्षया एतेषां विवरणमतिविस्तृतमुपलभ्यते । तथा हि—
भवप्रत्यो विदेहप्रकृतिलयानाम् (यो. सू 1-19) इत्यत्र योगवल्लीकारैरवतरणिका दत्ता यया निरोधसमाधेस्स्वरूपं स्फुटमाविष्कृतं भवति । योगभाष्यादौ यद्यत्येष प्रकाशो नोपलभ्यते, अथापि मन्दप्रज्ञानां संशयनिवारणार्थं योगवल्लीकारैः कृता अवतरणिका आवश्यकीति योगवल्लीकाराणामाशयः ।
श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक इतरेषाम्— (यो . सू. 1-20) इत्यत्र पतञ्जलेः कालानन्तरमेव योगदर्शनस्य प्रवृत्तिरिति केषांचनाभिप्रायमाक्षिप्य, नारायणात् सनकसनन्दनादिद्वारा योगसंप्रदायः पतञ्जलिना लब्धः, य एनं सूत्ररूपेण प्रवर्तितवानिति योगवल्लीकारास्समर्थयन्ति । उपनिषद्वाक्यैश्चास्य सम्प्रदायस्य प्राचीनतां चातिष्ठन्ते । एतत्सूत्रस्थानि श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञानि पदानि समाधावुपकुर्वन्तीत्यावेदितम् । भक्तजनप्रार्थनानुरोधेन भगवान् तेभ्य ईप्सितफलानि ददातीति योगरहस्यकाराणामयमाशय इति योगवल्लीकारा अभिप्रयन्ति ।

क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः (यो. सू. 1.24) इत्यत्रेश्वरपदं भगवतो नारायणस्यैव वाचकमिति, पुरुषविशेषः पुरुषोत्तम एवेति, तस्य कर्मणि न स्पृहा, नापि कर्मफले इति च सप्रमाणं योगवल्लीकारैर्निरूपितम् । वचनमप्यत्रोक्तम्—

न मां कर्मणि लिम्पन्ति न च कर्मफले स्पृहा ॥ भगवद्गीता 4-14.

अपहतपात्मा सत्यसंकल्पः ॥ छान्दोग्योपनिषत् 8.1.5.

उत्तमः पुरूषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।
यो लोकत्रयमविश्य बिभर्त्यव्यय ईक्ष्वरः ॥ इति ॥ भगवद्गीता 15-17.

व्याधिस्त्यानसंशयप्रमादालस्याविरतिभ्रान्तिदर्शनालब्धभूमिकत्वानवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपास्ते अन्तरायाः (यो. सू. 1-30) इत्यस्मिन् सूत्रे प्रयुक्तानां शब्दानां योगवल्लीकारैः प्राकरणिका अर्था एवाभिहिता भवन्ति । तद्यथा— संशय ईश्वरोऽस्ति वा न वेतिरूपः आलस्यं शास्त्रविहितकालेऽननुष्ठानम् । अविरतिः शास्त्रोक्तमर्यादोल्लंघनम् । अनवस्थितत्वयथेष्टाचरणमनियतानुष्ठानं च ।

अस्मिन्नेव प्रकरणे भक्तिसंवर्धनाय मनोनैर्मल्यमपेक्ष्यत इत्युक्त्वा आहारनियमेन धमनीनां सन्धौ, प्राणेन्द्रियेषु च शक्तिरुत्पद्यत इति निरूप्य मिताशितेनैव भवितव्यमिति निरूपितम् । अत्र प्रमाणं च

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ॥
भगवद्गीता 6.16.

इति योगरहस्योक्तमेतद्विवरणमिति योगवल्लीकाराः ।

स्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्येवार्थमात्रनिर्भासा निर्वितर्का (यो. सू. 1-43). एतयैव सविचारा निविचारा च सूक्ष्म विषया व्याख्याता । (यो. सू. 1-44) इति सूत्रद्वयं संयोज्य भगवत्स्वरूपं सूक्ष्ममेव प्रपन्नानां प्रार्थनानुरूपं स्वीकृत्य तेभ्यः प्रदर्श्य फलानि ददाति । एतद्रूपं न प्राकृतं, स्वप्रकाशं चेत्युक्त्वा भगवदनुग्रहं तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः ।

नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता इति । (भगवद्गीता 10-11) वाक्येन वर्णितम् ।

तत्प्रतिषेधार्थर्मकतत्वाभ्यासः (यो. सू. 1-32) इत्यत्रैकपदमनितरसाधारणं विशेषणं व्यनक्ति । एतद्विशेषणं तत्वभूतं नारायणमेव विशिनष्टि अपरथा एकपदं परिणामि कर्माधीनं च वस्त्वेव निर्दिशेत् यस्याभ्यासेन चित्तनिरोधो न कथंचित् सेत्स्यतीत्युक्तम् ।

वीतरागविषयं वा चित्तम् । (यो. सू. 1-37) इत्यत्र वीतरागपदस्येत्थं विवरणं क्रियते योगवल्लीकारैः यात्राकालेषु तत्र तत्र वीतरागैः समागमं प्राप्य यात्रिकाः स्वस्थानं निवृत्य तान् स्मरेयुः । तदा तेषां स्वरूपं चिन्त्यते । तेन तेषां चित्तं वीतरागं भवति । व्याख्यान्तरेषु सनकादीनां 'चित्तमत्राभिमतमित्युक्तम् । ' तन्न समीचीनं भाति; यतस्तादृशां चित्तं सुलभेन ग्रहीतुं न शक्यते । कुतस्तस्य स्मरणम्? सर्वः सगन्धेषु विश्वसितीति न्यायाद् वीतरागैः प्रथमं समागमः प्राप्यः ॥ तदनन्तरमेव स्मरणस्यावकाश इति बोध्यम् ।

योगवल्लीकारैः पातञ्जलदर्शनस्य प्रमेयचिन्ता क्रियते । तत्रेश्वरं नियन्तारमनुग्रहीतारं चाभ्युपगम्य तस्य ध्यानार्थं मूर्तिमेकां स्थापयित्वा, तस्याः पुरत आसने उपविश्य ध्यानं कर्तव्यमित्युपदिशन्ति योगवल्लीकाराः । पातञ्जलदर्शने ईश्वरो नोपादानकारणम् ।

मृदुमध्याधिमात्रत्वात्ततोऽपि विशेषः (यो. सू. 1-22) इतीदं सूत्रं स्पष्टार्थकत्वान्न विवृतम् । वृत्तिश्चेयं योगसूत्रतात्पर्यं जिज्ञासमानेभ्यो नितरामुपकरोतीति व्याख्यामिमां सकृत्पठनेनैव व्यक्तं भविष्यति ।

नाथेन मुनिना तेन भवेयं नाथवानहम् ।
यस्य नैगमिकं तत्त्वं हस्तामलकतां गतम् ॥

यतिराजसप्ततिः श्लोकः 5.

यो वैदिकं तत्त्वं हस्ते आमलकमिव साक्षात्कृतवान् तेन नाथमुनिना अहं नाथवान् भवेयमित्यर्थः ।

शठमर्षणगोत्रोद्भव ईश्वरमुनिः श्रीश्रीनिवासं सेवमानो वेङ्कटगिरौ स्वजीवितं नयन्नासीत् । इतरक्षेत्राणि गन्तुकामस्सः कतिपयैर्विद्वद्भिरनुयातो वेङ्कटगिरितः प्रस्थाय उत्तरापथे दक्षिणदेशे च स्थितानि क्षेत्राणि गत्वा तत्रस्थान् भगवतस्सिषेवे । अन्ततश्चिदम्बरस्य नातिदूरे विद्यमानं काट्ट्मन्नार्कोविलभिधं क्षेत्रमेत्य तत्र भगवन्तं सेवमानः कञ्चित्कालमुवास ।

तत्र स्थितस्य तस्य ईसवीय 823 तमे वर्षे कुमार एकोऽजनि । रङ्गनाथेति नाम्ना कृतस्स कुमारः पितृत एव शास्त्रं सर्वं समधिजगाम । पित्रा च योगानुष्ठाने कारितपरिचयः समाधिमाचरन् भगवति दृढभक्तोऽभूत् । अनेन स रङ्गनाथमुनिरिति नाम्ना कृतः । सङ्ग्रहेण नाथमुनिरित्येव प्रथामवाप ।

कदाचित् कुरुकेश्वरक्षेत्रादागताः कतिपये श्रीवैष्णवाः काट्टुमन्नारालये अपर्याप्तामृतेति द्राविडदशकं मधुरं जगुः । तदाकर्णनेन परवशो भूत्वा नाथमुनिस्तद्दशकमधिकृत्य तान् यात्रिकान् वर्णयितुमन्वयुक्त । “कुम्भघोणस्थले गाथागायकेभ्यस्तद्दशकं गृहीतम् । ततः परं वयं न किञ्चिदपि जानीम” इत्युत्तरं दत्तवत्सु तेषु यात्रिकेषु, नाथमुनिः कुम्भघोणमेत्य तत्र स्थितान् गायकानेतद्दशकमधिकृत्य पप्रच्छ । तैरपि तद्विषयज्ञानाभावे आवेदिते कुरुकापुरीं नाथमुनिरयासीत् । पराङ्कुशदासनाम्नस्तद्वास्तव्यात् “शठकोपेन सहस्त्रगाथा रचिताः, अपर्याप्तामृतेति दशकं तदन्तर्गतमेव, परन्तु सहस्रगाथारूपो ग्रन्थो लुप्त एवे”ति विवेद । नाथमुनये ता गाथा अवाप्तुमुपायमेकञ्च निवेदयामास “शठकोपस्यान्तेवासी मधुरकविरिति द्विजवर्य

एक आसीत् । तेन शठकोपमाहात्म्यावेदकं “कण्णिनुन् शिरुत्ताम्बु”नामकं द्राविड्यां दशकमेकं रचितम् । तत्तु.मत्तोऽवाप्य द्वादशसहस्राकृत्वस्तद्भवद्भिरावर्तितव्यम् । तदनु फलभाक् भवान् भविष्यती”ति स व्याजहार । नाथमुनिरपि तद्दशकं तस्मादधिगत्य तथैवावर्तयामास । तदात्वे समाधिस्थस्य तस्य नाथमुनेः पुरतश्शठकोप आविरभूत् । तस्येप्सितञ्चानुयुयोज । नाथमुनिः प्रह्वो भूत्वा सहस्त्रगाथास्तं ययाचे । सोऽपि न केवलं सहस्त्रगाथास्स्वनिर्मिताः, अन्येषां गाथानां सहस्रत्रयं, मन्त्रान्, ब्रह्मसूत्राणि व्याख्यासहितानि च तस्मा उपादिक्षत् तिरोबभूव च । शठोपादधिगतमेतत्सर्वं मनसि कुर्वन् तत्क्षेत्रस्थं भगवन्तं सेवमानो नाथमुनिः कञ्चित्कालमत्यवाहयत् ।

अनितरसुलभेन विस्मयावहेनानेन वृत्तान्तेन तत्र स्थितास्सन्तो नाथमुनिं स्वकृतपुण्यफलममंसत । वृत्तान्तमेकं च तस्मै निवेदयामासुः । “कलियनामको (तिरुमङ्गैयाल्वार्) दिव्यसूरिः कुरूकापुर्यां स्थितां शठकोपप्रतिमां श्रीरङ्गपुरीं नीत्वा तत्र विंशतिं दिनानि धनुर्मासेऽध्ययनोत्सवमकारयत्म् । प्रतिसंवत्सरमेवं निर्वर्तितोऽयमुत्सवः कलिये कालधर्म गते उपरराम” इति । महनीयं मह आचरितव्यमिति निश्रितधीर्नाथमुनिः शठकोपमूर्तिं श्रीरङ्गं प्रापय्याध्ययनोत्सवं निर्वर्तयामास । कुम्भघोणे च श्रीमदपर्याप्तामृतालये शठकोपबेरं प्रतिष्ठाप्याध्ययनोत्सवं तत्राकार्षीत् । ततः काट्टुमन्नार्कोविल्स्थलं प्रतिनिवृत्तः तत्रस्थं देवं सेवमानस्तस्थौ ।

तत्र च कृष्णमाचार्यनामानं (मेलैयहत्ताल्वान्) भागिनेयं, वरदाचार्याभिधानं (कीलैयहत्ताल्वान्) चान्यं भगिनेयं, इतरन् शिष्यांश्चाधीतगाथाचतुष्टयान् चकार । छात्रेषु तेषु केचन तन्निदेशेन रङ्गपुरीमेत्य भगवन्तं रङ्गपतिमेताभिर्गाथामिः तोषयन्तस्तं सेवमानास्तत्रैव तस्थुः, इतरे तु गुरोस्सकाश एव स्थिताः ।

एवं काले गच्छति, गङ्गकोण्डचोलपुरमिति प्रसिद्धं पुरं शासतश्चोलराजस्य सभां गणिकाद्वयमागत्य प्रातिस्विकं गानचातुर्यं प्रदर्शयामासतुः । तयोरेका दिव्यगाने इतरा ऐहलौक्किगाने प्रावीण्यमुपगतवत्यौ । राजा तु मानुषगानमेव श्लाघमानस्त त्रोपदर्शितकौशलां गणिकां भूरिभिर्द्रव्याभरणादिभिस्सम्मानयामास । अनेन किञ्चिदिव भग्नाशापि दिव्यगानविचक्षणापरा गणिका क्षेत्रात् क्षेत्रं तत्रस्थालये प्रतिष्ठितं भगवन्तं स्वगानेनाह्लादयन्ती अन्ततः काट्टुमन्नार्क्षेत्रमाससाद । तत्र च भगवन्तं स्वदिव्यगानेन स्तुवतीं तां विलोक्य, नाथमुनिस्तां दिव्यगानमनेकविधं कर्तुं नियोजयामास । चित्तापहारि तद्गानं निशम्य नाथमुनिस्तस्यै बहुमानानि दापयामास । सा च चोलनृपसमीपं गत्वा गानविद्यायां नाथमुनेः प्रावीण्यमावेदयत् । राज्ञा सप्रश्रयं प्रार्थितो नाथमुनी राजसभां प्राप्य, देवगानस्य मनुष्यगानात् विशेषं प्रदर्शयमास । दिव्यगानविचक्षणां च गणिकां सभायां स्थिते स्तम्भेऽकस्मिन् तालमेकमुत्पाद्य गातव्यमिति दिदेश । तथैव गणिकया कृते, श्रोतृचित्तविस्मयावहो मधुरश्शब्दसन्दोहोऽजनि । स्तम्भश्च प्रलीनो बभूव । नाथेन पुनरपि तत्तालयुक्तगानाय नियुक्ता गणिका जगौ स्तम्भश्र यथापूर्वमवस्थानं प्राप । तालानां शतचतुष्टयं निर्माय तां गणिकां यदा नाथो निर्दिष्टवान्, तदा सापि तथैव युगपदेवाचरत् । नितान्तं विस्मयाविष्टी राजा यावत् नाथं यथार्हं संभाजयितुमयतिष्ट तावन्नाथस्तां सपर्यामगृहीत्वैव स्वस्थानं न्यवर्तत ।

पुण्डरीकाक्षादयोऽष्टौ शिष्या नाथमुनेरभूवन् । नाथमुनिना न्यातत्त्वयोगरहस्याख्यौ ग्रन्थौ विरचितौ । गौतमजैमिनिप्रभृतिभी ऋषिभिर्वाक्यप्रमाणतत्त्वस्वरूपं विवेचितम् । तैर्निरूपितं सर्वं वेदान्तिभिर्नाभ्युपगम्यते । क्वचित् क्वचित् वेदेषु विशिष्योपनिषत्सु निर्दिष्टवस्तुस्वरूपस्य वाक्यप्रमाणशास्त्रेषु विरोध एवोपलब्धः । वैदिकं पारमार्थिकं स्वरूपं प्रदर्शयितुकामो नाथमुनिः न्यायतत्त्वाभिधानं ग्रन्थं प्रणीतवान् । स तु लुप्त एव । श्रीमद्वेदान्तदेशिकग्रन्थेषु तत्रस्थवाक्यान्युदाहृतानि । योगरहस्यग्रन्थस्तु लुप्त एव । स्वशिष्याय कुरूकाधिपाय नाथमुनिर्योगरहस्यमपाविशत् । तदधिगमार्थं कृतप्रयत्नोऽपि यामुनार्यः तं ग्रन्थं अथवा

तत्प्रतिपादितयोगविधिं च नाधिजगाम ।

नाथमुनेः सूनोरीश्वरमुनेः कुमार एक ईसवीय 916 वर्षेऽजनि । यामुनेति नाम्ना कृतः सः पितुः सकाशात् संस्कारान् प्राप । तदानीं जीवतापि नाथमुनिना पौत्राय मन्त्रप्रदानादिकं किंचिदपि नाचरितम् । गुरोः सकाशादधिगतविद्यः शिष्यो गुरूपुत्रादिभ्योऽपि स्वेनाधिगतां विद्यां प्रदद्यादिति नियमः स्वशिष्यैरनुष्ठेय इति नाथमुनिनात्र स्मारितः ।

कदाचित् स्नातोत्थितमाचार्यं के चनोचुः ‘व्याधौ व्याधस्त्री, कपिश्च तत्र पथा दक्षिणामाशां प्रत्यगच्छन् । कुत्र नाथमुनिः? आशु सोऽस्मन्निकटमागच्छतु’ इत्युक्त्वा जग्मुरिति । रामलक्ष्मणौ सीतया हनुमता च मामेवमाज्ञापयत इति मत्वा निर्दिष्टेन पथा अश्रुपूर्णलोचनोऽधावत् । कस्मिंश्चित् प्रदेशे

(गङ्गैकोण्डचोलपुरे) तानुपलेभे, कालगतिं च प्राप ।

नाथमुनेः कालनिर्णये विवादः प्रवर्तते । गुरूपरम्परासु नाथमुनिः कलियुगे 3685 तमे शुभकृन्नाम संवत्सरे ज्येष्ठमासे शुक्लत्रयोदश्यां अनुराधायुक्तसौम्यवासरे जज्ञ इत्युक्तम् । त्रिशताधिकचत्वारिंशत् वर्षाण्युवास इत्यप्युक्तम् । अधुनातनैर्विमर्शकैः वर्षशतपरिमितमेव मानवं वयः । त्रिशताधिकचत्वारिंशत् समा न कोऽपि मनुष्यो जीवितुं शक्तः । अत एतत्कालपर्यन्तं नाथमुनेर्जीवितकालोऽभ्युपगन्तुं न युज्यत इत्यभिप्रयन्ति ।

आस्तां नामैतत् । आल्वार् नामकानां दिव्यसूरीणां कालनिर्णयं किञ्चिद्विमृशामः । गुरूपरम्पराक्रमानुसारेण एते दिव्यसूरयः केचित् द्वापरयुगान्ते, अन्ये कलियुगारम्भानन्तरं जीवितवन्त इत्युच्यते । अर्थात् ईसवीयकालप्रारम्भात् पूर्वं 6139 तमात् 2803 तमवर्षपर्यन्तं ते बभूवुरित्युक्तं भवति । विमर्शकास्तु दिव्यसूरीणां कालं ईसवीयक्रमेण 719 तमात् 881 तमवर्षपर्यन्तमिति गुरूपरम्परोक्तं विहाय दिव्यसूरीणामायुः प्रमाणमभ्युपगम्य निर्णीतवन्तः । विमर्शकानां न्यायप्रकारस्त्वित्थं भवति । शठकोपस्य कालः ईसवीय 798-833 । तच्छिष्यो मधुरकविः ईसवीय 883 तमवर्षपर्यन्तमजीवत् । कलियस्य ईसवीय 776-881 A.D. । कलियस्य कालानन्तरं श्रीरङ्गेऽध्ययनोत्सवो यथापूर्वं न प्राचलत् । यदा नाथमुनिः कुरूकापुरीमाससाद तदानीं शठकोपो नासीत् । ध्यानमास्थितो मधुरकविस्तदानीं न कस्यापि दृश्य आसीत् ।

गाथानां सहस्त्रचतुष्टयमपि लुप्तमभवत् । ईसवीयदशमशतकप्रारम्भकाले नाथमुनिः समभवदिति निर्णेयः ।

अत्रदिव्यसूरीणां कालनिर्णयेऽपि किञ्चिद्वक्तव्यं भवति । परमेश्वरविण्णगरमिति काञ्च्यां विलसतो वैकुण्ठनाथस्यालयस्य नामान्तरम् । काञ्चीराजेन परमेश्वरनामधेयेन (660-680) आलयोऽयं निर्मितः । तदनन्तरमेवास्यालयस्य परमेश्वरविष्णगरमिति प्रथा जाता । पुरातनकाले मामल्लपुरमिति ख्यातस्य प्रदेशस्य समुद्रतीरस्थस्याधुना महाबलिपुरमिति नाम वर्तते । मामल्लेत्यस्य पूर्वं रूपं महामल्ल इत्यासीत् । काञ्च्यां ईसवीय (680-700) तमवर्षपर्यन्तं राज्यं शासितवतः पल्लवराजस्य नरसिंहवर्मणो बिरुदं महामल्ल इत्यासीत् । मामल्लपुरमप्येतद्राज्यान्तर्गतमासीत् । अस्मात्कालादारभ्य एव महाबलिपुरस्येदं नाम मामल्ल इति बभूवेत्यङ्गीकर्तव्यम् ।

भूतसरोमहाख्या दिव्यसूरिषु प्रथमा बभूवुः । त्रयश्चैते सिद्धार्थनाम वत्सरे ईसवीये 719 तमे वर्षे प्रादुर्बभूवुः । एतैः स्वगन्थेषु प्रथमान्तायां 77 पद्ये, द्वितीयायां 70 पद्ये, तृतीयायां च 61, 62 पद्मयोश्च क्रमेण परमेश्वरविण्णगर इति मामल्ल इति च नाम्ना एतन्नामकक्षेत्रस्थौ भगवन्तावस्तूयेताम् । परमेश्वरेति विशेषणं नोपलभ्यते, परन्तु एतद्विशिष्टं विण्णगरमेव विवक्षितमिति जायते । अत एतेषां त्रयाणां दिव्यसूरीणां कालः

ईसवीये अष्टमशतक इति निर्णयः कार्यः । कलियः स्वीये पेरियतिरुमोलिनामके ग्रन्थे (2.8.10) पल्लवश्रेष्ठेन वैरमेघेन राज्ञा काञ्चयामष्टभुजाख्यो भगवान् वन्दित इति वर्णयामास । कलियस्य कालेऽयं राजा भगवन्तमष्टभुजमभिवन्दमान इति वर्तमानकालसूचकपदप्रयोगेण वैरमेघ इति बिरुदभाक् दन्तिवर्मा काच्यां ईसवीये 754 तमे वर्षे जीवन् भगवन्तं च वन्दमान आसीदिति ज्ञायते । ईसवीये 790 तमे वर्षे मद्रपुर्यां श्रीपार्थसारथिस्वामिन आलयस्यायं वैरमेघो जीर्णोद्धारं कृतवानिति शिलाशासनाज्जायते । अनेन ईसवीये अष्टमशतकावसने नवमे च स राजा राज्यं शासदेवासीदित्यभ्युपेयम् । यतः कलियो वर्तमानपदप्रयोगेण वैरमेघस्य भगवतोऽष्टभुजस्याभिवन्दनं वर्णयति, अतः-शिलाशासनात् यथा ईसवीये 754 तमे वर्षे स राजा भगवन्तं वन्दमानो बभूव, तथा ईसवीय 790 तमे वर्षेऽपि तथैव भगवतोऽभिवन्दनं कुर्वाण एवासीदित्यभ्युपगमः प्रामाणिक एव । एष एव कलियस्य कालः । आधुनिकविमर्शकैरभ्युपगतो दिव्यसूरीणां कालोऽबाधित एवावतिष्ठते ।

यदि तु नाथमुनेः कालः ईसवीय 584 तमात् 924 तमपर्यन्त इत्यङ्गीकर्तव्यः, तर्हि कथं स यथानिर्दिष्टकाले जीवितवद्भिर्दिव्यसूरिभिः समागमं नाध्यगच्छत्? प्रथमद्वितीयतृतीयदिव्यसूरीणां जन्मवत्सरात् 135 वर्षेभ्यः पूर्वं जातो नाथमुनिः खलु । अपर्याप्तामृतेति पद्यं वा सहस्त्रागाथस्वान्यतमं तदिति वा कथं स न विवेद? कुम्भघोणक्षेत्रे स्थितं शार्ङ्गपाणिं भगवन्तं किं नासेवत? तदानीं किमपर्याप्तामृतपद्यपाठकैर्न तत्राध्युषितम् । विमर्शकैर्निर्णीतो दिव्यसूरीणां कालोऽनभिमतोऽपि प्रमाणाधारत्वात् कथञ्चित्स्वीकार्य एव ।

1) तिङस्त्रीणि त्रीणि प्रथममध्यमोत्तमाः । (अष्टाध्यायी 1.4.101), तान्येकवचनद्विचनबहुवचनान्येकशः । (अष्टाध्यायी 14.102) इत्याभ्यां सूत्राभ्यां पुरुषत्रयवचनत्रयविषये तिङ्प्रत्यया विहिताः । अस्मद्युत्तमः (अष्टाध्यायी 1.4.107) इत्यनेन सूत्रेणोत्तमपुरुषपदास्मच्छब्देनात्मानं निवेदयन्तः पुरुषा निर्दिश्यन्ते । अस्मच्छब्दस्य त्वाहो सौ (अष्टाध्यायी 7.2.94) इत्यनेन सूत्रेणाहमादेशो विहितः ॥ य एव वक्ता स एव अहंशब्दं अहं गच्छामीत्यादौ प्रयुक्ते । अहङ्कारो जडः तच्छब्देन निर्देश्यः । को वा तच्छब्दनिर्देश्यमहंशब्द इत्यातिष्ठेत? अतोऽहंपदस्यार्थो नाहङ्कार इत्यवगम्यते ।

शाबरभाष्येऽप्यात्मा एवाहंशब्दार्थगोचर इति स्फुटमुक्तं भवति । तद्यथा “यादृशं भवान् स्वयमात्मानं पश्यति अनेनोपमानेनावगच्छ अहमपि तादृशमेव पश्यामीति” जडात्मनोऽहङ्कारस्य पश्यामीति तिङन्तप्रयोगो न सङ्गच्छते । चेतनमात्मानमुद्दिश्यैवाहरहस्सन्ध्यामुपासीत, ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेतेत्यादयो विधयो विहिताः । स्वर्गकामना नाहड़ारस्य विहिता ।

कणादेन मुनिना

“अहमिति प्रत्यगात्मनि भावात् परत्राभावादर्थान्तरप्रत्यक्षः” (वै.सू. 3.2.14) इति सूत्रं रचयता आत्मा एव अहंप्रत्ययगोचर इति निःशङ्कं प्रतिपादितम् । गदाधारभट्टाचार्येण शक्तिवादे आत्मा एव “यो गच्छामीत्यात्मनो गमनकर्तृत्वयुक्तं निर्दिशति स एव अहंपदवाच्य” इति स्पष्टमुक्तम् । तद्यथा स्वोच्चारणकर्तृतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नः यथा अहं गच्छामीत्यादावस्मदर्थत्वात् इति ।

साङ्ख्याभिमतकर्तृतावादं खण्डयन्नुदयनः ये ये धर्माः कर्तर्यन्वयं प्राप्नुवन्ति ते सर्वे चेतन एवोपलभ्यन्ते न तु जडेऽहङ्कारे इति वदति । तदीयं वचस्त्वित्थं भवति “कर्तधर्मा नियन्तारश्चेतिता च स एव नः” इति । न्यायकुसुमाञ्जलिः । 1.14

2) ऋक्सूक्तयोः (1.23.22; 1.33.2) प्रयुक्तोऽहंशब्दः ऋग्भाष्यप्रणेत्रा सायणेन यागकर्तारमेव, अर्थात् वेतनमात्मानमेव बोधयतीति व्याख्यातम् ।

3) अहंपदवाच्यौ जीवात्मपरमात्मानौ सर्वाधारौ इत्युक्ते परमात्मा सर्वेषामाधार इत्यत्र न नो विवादः । परन्तु संकुचितज्ञानशक्तिप्रसरो जीवः कथं सर्वाधार इति प्रश्नस्येदमुत्तरं भविष्यति ।

“अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणी”ति छान्दोग्य (6.3.2) वाक्येन, नामरूपसृष्टिं कर्तुं परमात्मा जीवेन तदन्तर्यामितया सहितः सर्गं करोतीत्यवगम्यते । यथा सृष्टिस्तथैव स्थितिः, लयोऽपि । सर्वत्र जीवेन सहैव परमात्मा सर्वं विश्वं बिभर्ति । अत उभौ सर्वाधारौ । नात्र काचिदनुपपत्तिः ।

4) श्रीमद्रामायणे आरण्यकाण्डे शरभङ्ग (पञ्चमः सर्गः) शबरी (चतुस्सप्ततितमः सर्गः) प्रभृतयो भगवत्प्रसादं प्रापुरित्यादिकमत्रानुसन्धेयम् । तथैव ध्रुवोऽपि भगवदनुग्रहभागभूदितिश्रीविष्णुपुराणाद (प्रथमांशद्वादशाध्यायाद) वगम्यते ।

5) दण्डकारण्यवासिनो मुनयः श्रीरामादभयं प्राप्तवन्त इत्यनुस्मर्तव्यम् । तथैव गोकुलवासिनो गोपा मुचुकुन्तसुदामेत्यादयश्चेप्सितानि श्रीकृष्णात्प्रापुः ।

6) श्रीमन्नाथमुनीनां दौहित्रस्य निर्मलदासस्य पौत्रः कुरूकाधीशः कुरुकैकावलप्पनिति द्राविडनाम्ना प्रसिद्धः योगानुष्ठनेऽतीव कुशल इति गुरुपरम्परातः प्रतीयते । भगवन्नाथमुनिप्रणीतयोगरहस्यस्य सारग्रन्थोऽनेन प्रणीत इति श्रूयते परन्तु नोपलभ्यते ।

7) भगवन्तं वासुदेवं नवनीतनाट्याचार्यशब्देन “आविर्भवत्वनिभृताभरणं पुरस्तादाकुञ्चिकैतचरणं निभृतान्यपादम् । दध्ना निमन्थमुखरेण निबद्धतालं नाथस्य नन्दभवने नवनीतनाट्य”मिति श्रीमन्निगमान्तमहादेशिकैरनुगृहीतगोपालविंशतौ विद्यमानं चतुर्थं श्लोकं योगवल्लीप्रणेता स्मारयति ।

8) ये शब्दब्रह्माङ्गीकुर्वन्ति तैर्मिश्रितमेव तत्त्वज्ञानत्वेनाभ्युपगतं भवति । शब्दः प्रकृतिपरिणामाज्जातो गुणो जडरूप एव । ब्रह्म च चिदात्मकमेव चिता शब्देन संसर्गं नार्हतीति शब्दब्रह्मज्ञानं मिश्रितमेवेत्युक्तं भवति ।

9) ईश्वरप्रणिधानमेवात्र लघुतरोपायत्वेन निर्दिष्टः । अयं च तुरीयेत्युच्यते । धारणाध्यानसमाधयस्तत्र उपाया इति भावागणेशेन स्वकीयायां योगसूत्रव्याख्यायां योगदीपिकानाम्न्यां विवरणं कृतम् । वस्तुतस्तु अहंग्रहोपासनं वैराग्यविवेके, श्रद्धादयस्त्रय उपाया एवात्राभिप्रेताः ।

10) ईश्वरप्रणिधानादित्यत्र, ईश्वरपदेन ईश्वर ईश्वरी चाभिधीयेते इति व्याख्यात्रात्र प्रतिपाद्यते । अस्य मूलं श्रीपाञ्चरात्रग्रन्थेषुपलभ्यते । तद्यथा-

भिन्नाभिन्ना च वर्तेऽहं ज्योत्स्नेव हिमदीधितेः ।
तावावां तत्त्वमेकन्तु द्विधा भूतौ व्यवस्थितौ ॥

लक्ष्मीतन्त्रे 15.10

भवद्भावस्वरूपेण तत्त्वमेकमिवोदितौ ।

अहिर्बुध्न्यसंहितायाम् 3.26

ईश्वर इव ईश्वर्यपि जगत्सृष्ट्यादि करोति । तद्यथा-

सृष्टिस्थित्यन्तकर्तारो विज्ञानैश्वर्यशक्तयः ।

लक्ष्मीतन्त्रे 4.11

11) प्राणायामाङ्गकुम्भकं केवलसहितभेदा द्विविधमित्युच्यते । सहितं चतुर्धा भिद्यते । तद्यथा-

सूर्योज्जायी शीतली च भस्त्री चैव चतुर्थिका ।
भेदैरेव समं कुम्भो यः स्यात्सहितकुम्भकः ॥

योगकुण्डल्युपनिषद् 1.21

जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत्कुम्भकोदनुशनैस्तु प्राणरन्ध्राभ्यां रेचयेदनिलं सुधीः ॥ इति शीतल्या लक्षणं तत्रैव त्रिंशे श्लोके उक्तम् । इयं रोगनिवारणं करोतीत्युत्तरश्लोके योगशिखोपनिषदि 1-28, 31, 55, 92 श्लोकेषु तथैव लक्षणं रोगनिवर्तकत्वं च प्रतिपादितम् ।

हठयोगप्रदीपिकायान्तु कुम्भकं अष्टधा भिन्नमित्युक्तम्

तथाहि-

सूर्यभेदनमुज्जायी सीत्कारी शीतली तथा ।
भस्त्रिका भ्रामरी मूर्छा प्लाविनीत्यष्टकुम्भकाः ॥ 2.44

इति । शीतल्या लक्षणं त्वेवं दृश्यते-

जिह्वया वायुमाकृष्य पूर्ववत् कुम्भसाधनम् ।
शनकैर्घ्राणरन्ध्राभ्यां रेचयेत् पवनं सुधीः ॥ इति 2.57

12) हठयोगप्रदीपिकायां शीत्कार्या लक्षणमेवमुपलभ्यते ।

सीत्कां कुर्यात् तथा वक्त्रे घ्राणेनैव विजृम्भिकाम् ।
एवमभ्यासयोगेन कामदेवो द्वितीयकः ॥

इति 2.54

13) योनिमुद्रया कुम्भकाभ्यासः कर्तव्य इत्युच्यते । वज्रोल्यपरनामधेया योनिमुद्रा ध्यानबिन्दूपनिषदि 85-86 श्लोकयोर्लक्षिता । लक्षणं वेत्थं वर्तते ।

गलितोऽपि यदा बिन्दुः संप्राप्तो योनिमण्डले ।
व्रजत्यूर्ध्वं द्ठाच्छक्त्या निबद्धो योनिमुद्रया ॥

इति 85b-86a

योगचूडामण्युपनिषद्यपि ।

ज्वलितोऽपि यथा विन्दुः संप्राप्तश्च हुताशनम् ।
व्रजत्यूर्ध्वं गतः शक्त्या निरुद्धो योनिमुद्रया ॥ इति 59

इत्युक्तम् । इयं च मुद्रा योगसाधनान्तर्भूता वैषयिकसुखोपभोगपरतया वर्णिता । किमिदं युक्तम? यमनियमतद्भेदानुष्ठाने नैर्भर्यमावहन्तो योगग्रन्थकारा एवमिमां मुद्रां वर्णितवन्त इत्यश्रद्धेयमेतत् । अत एतादृशवर्णनस्य लौकिकोपभोगो विषयो भवितुं नार्हति । तर्हि केनार्थान्तरेणेदं समाधातुं साम्प्रतमित्यस्य प्रश्नस्योत्तरं दातुं न शक्यते । अत्र रहस्यार्थेन केनचिद्भवितव्यमित्यभ्युपेयम् ।

14) ध्यानरूपेषु षट्कर्मस्वन्यतमं त्राटकं लक्ष्यनिरीक्षणप्रकारं वहति । अस्य लक्षणमधुना उच्यते ।

तद्यथा-

औतिर्बस्तिस्तथा नेतिस्त्राटकं नौलिकं तथा ।
कपालभातिश्चैतानि षट् कर्माणि प्रचक्षते ॥

हठयोगप्रदीपिका 2-22

निरीक्षते निश्चलदृष्ट्या सूक्ष्मलक्ष्यं समाहित ।

अश्रूसंपातपर्यन्तमाचार्यैस्त्राटकं स्मृतम् ।

हठयोगप्रदीपिका 2.31

त्राटकेन प्राप्या रोगनिवृत्तिर्हठयोगप्रदीपिकायां 2.32 श्लोके उक्ता भवति ।

15) प्रतिष्ठायाः पूर्वं विग्रहो जले, स्थले, क्षीरे, वृत्तच्छायायां वा कतिपयदिनानि निक्षेप्तव्यः । अनेनाधिवासाख्यकर्मणा विग्रहस्सुदृढो भवति । सप्तरात्रपर्यन्तमित्युपलक्षणम् । एकाहादारभ्य यावदभिमतं तावन्ति दिनानि तत्र निक्षेप्तव्यः । अस्य विवरणं पाद्मसंहितायां क्रियापादे 26 तमेऽध्याये 59-82 श्रोकेषु् द्रष्टव्यम् ।

16) पञ्चशान्तिमन्त्राः- 1. शं नो मित्रः शं वरुणः । 2. शं नो मित्रः शं वरुणः । 3. सह नाववतु । 4. नमो वाचे या चोदिता । 5. तच्छंयोरावृणीमहे ।

17) श्रीविष्णुपुराणे प्रथमांशे द्वाविंशतितमोऽध्यायो भूषणाध्याय इति नाम्ना प्रथितः । लोके यत् सर्वं विद्यते तद्विष्णोरस्त्रभूषणत्वेनात्रोपवर्णितम् ।

18) प्रतिष्ठार्थं निर्मितस्य विग्रहस्योपचाराः कर्तव्याः । वैखानसागमग्रन्थे क्रियाधिकारे सप्तविंशतेरारभ्य चतुष्षष्टिसंख्यापर्यन्तं परिगणिताः । पाद्मसंहितायां चर्यापादे पञ्चमेऽध्याये षोडशभ्य विंशतित्मेध्याये एकादशादारभ्य द्वात्रिंशत्संख्याका निर्दिष्टाः । परन्तु प्राय एते षोडश इत्येवानुष्ठीयन्ते । आवाहनासनार्घ्यपाद्योपस्पर्शस्नानवस्त्रयज्ञोपवीतगन्धभूषामालाधूपदीपमधुपर्कप्रापणविसर्जनानि षोडशोपचाराः ।

19) दृष्टिदोषपरिहारार्थं विग्रहस्य पुरतो दीपस्य त्रिःभ्रामणं नीराजनमित्युच्यते । पाद्मसंहितायां क्रियापादे5 अध्याया 77-80 तम श्लोकेष्विदं निरूपितं भवति । प्राचीने काले राज्ञः पुरतः, आयुधानां पुरतः, स्कन्धावारेष्वपीदं नीराजनमनुष्ठितमासीदिति भट्टबाणकृतहर्षचरितात् ज्ञायते ।

20) भगवन्निवेदनार्थं धान्यशाकादीनां परिमाणं साध्वसाधुत्वं, परिपक्वानां तेषां निवेदनप्रकारश्च वैखानसग्रन्थे विमानार्चनकल्पे त्रिचत्वारिंशेऽध्याये, पाञ्चरात्रग्रन्थेषु विष्णुतिलके षष्ठेऽध्याये, पारमेश्वरसंहितायामष्टादशेऽध्याये, सनत्कुमारसंहितायाः शिवरात्रे पञ्चमेऽध्याये च सम्यङ्निरूपितानि ।

21) विग्रहस्य प्रतिष्ठायां क्रियमाणायां तान्त्रिकमन्त्राणामक्षराणि द्वादश उच्चारयितव्यानि । तेषु ओं, हां, ह्रीं, क्रों इति चत्वारि मन्त्रस्य बीजाक्षराणि । यं, रं, लं, वं इति चत्वारि पृथिव्यप्तेजोवायूनां चतुर्णां भूतानां शक्त्यक्षराणि । शं, षं, सं, हों इति चत्वारि अङ्गमन्त्राणां शक्त्यक्षराणि ।

22) जडीबन्ध इति कर्मणा विग्रहस्य पीठेन सह यः सम्बन्धो वर्तते, स दृढीक्रियते । जडीबन्ध इति पदं साधु वा नेति वक्तुं न शक्नुमः । जड इति चलनरहितमित्यर्थः । यथा पीठे विग्रहश्चलनरहितस्तिष्ठेत् तदर्थकर्मणो जडीबन्ध इति नाम कृतं स्यादित्यभ्यूहितुं शक्यते ।

23) यन्त्रबन्धनमिति जडीबन्धनेन स्थिरीकृतस्य विग्रहस्य विशालेनाधः पठेन संयोजनकर्मणो नाम । तान्त्रिकयन्त्ररचना नानेनात्र विवक्षिता ।

24) सुदृढं निर्मितस्य विग्रहस्य प्राणप्रतिष्ठा कार्या । मन्त्राक्षराणामच्चारणजडीबन्धनयन्त्रबन्धनैर्विग्रहे प्राणशक्तिराधीयते । तदनन्तरं विपण्यां विक्रयार्थं निक्षिप्ताद्भौतिकाद्विग्रहादस्य विशेषो जायते । अयमेव विग्रहः पूजार्थमुपकल्प्यः ।

25) आत्मा ज्ञानमयः । तस्मिन् ब्राह्याभ्यन्तरैरर्थैः करणद्वारा ज्ञानं जन्यते । तदा तज्ज्ञानमात्मनो धर्मभूतं भवति ।

लौकिकवैदिकभेदेन न्याया बहवो बर्तन्ते । सन्मार्गप्रवर्तनार्थं न्यायः नीतिबोधकवाक्यरूपः प्रयुज्यते । योगवल्ल्यामाचार्याः स्वेन प्रतिपादितानामभिप्रायं स्पष्टमितरेभ्य वेदयितुं न्यायान् प्रयुङ्क्ते । अधो निर्दिष्टा न्यायास्तत्र तत्र उक्ताः ।

1. प्रारब्धकर्म भोगे विना न क्षीयत इति न्याय प्रथमपादस्थस्याष्टादशसूत्रविवरणे उदाहृतम् । स्वजीवितकाल

एव स्वकर्म भगवद्ध्यानरूपमपि जीवेन कर्तव्यमेव । नो चेत् विमुक्तिर्न स्यादेव ।

2. गीतायां च यं यं भावमिति लोक उक्तः । तस्याश्च यो यादृशं जन्म अथवा भावं स्मरन्नेव देहं त्यजति स पुनर्जन्म तादृशमेव प्राप्नोति । सा प्राप्तिश्च पूर्वमभिलषितं प्राप्तुमिष्यमाणं जन्म अथवा भावमनुरुध्यैव वर्तते । अयं श्लोको न्यायत्वेन परिगृहीतः । अयं च तत्क्रतुं न्यायं (छा.उ.3.14.1) स्मारयति । (1.30)

3. कारणविज्ञानन्यायः । मिथस्संबद्धवस्तुषु, एकस्मिन् दृष्टिपथं प्राप्ते, तत्संबद्धमन्यद्वस्तु तदानीं स्मर्यते । परमात्मना विरहिते जीवे अहंग्रहोपसनया प्रत्यक्षीकृते तदविनाभूतः परमात्मापि स्मृतिपथमापतति । अतो जीव इत्युक्ते परमात्मविशिष्टो जीव एव ग्राह्य इत्यर्थः ।

4. तन्त्रयुक्तिः । अनुक्तमन्यतो ग्राह्यमिति तन्त्रयुक्तिष्वनेकेष्वन्यतमैषा । कस्मिंश्चिच्छास्त्रे यदनुक्तं भवाति, परन्तु तदवश्यमपेक्ष्यते, तदा तदन्यस्मिन् शास्त्रे यद्युपलब्धं, तत् ग्राह्यमेव । योगाचरणस्य बहवोऽन्तराया उपरोधका भवन्ति । ते निस्सारयितव्याः । तदर्थमुपाया न केवलं योगग्रन्थेभ्यः (1.30), एतद्विषयप्रतिपादकग्रन्थान्तरेभ्योऽपि ग्रहीतव्याः ।

योगवल्ल्यां व्याख्यात्रा चतस्रो ब्रह्मविद्या नाम्ना निर्दिष्टाः । उपनिषत्यु द्वात्रिंशद्ब्रह्मविद्याः ब्रह्मोपासनाथेमुक्ता भवन्ति । एताः परस्परं विलक्षणा; प्रत्येकं ध्येयतया एतासां कश्चनार्थो विहितः । सर्वाप्येता मोक्षोपायभूता एवेति वेदान्तिनां सिद्धान्तः ।

1. छान्दोग्ये सप्तमेऽध्याये भूमविद्या उपवर्णिता । भूमशब्देन ब्रह्म एव वाच्यो न तु जीव इति प्रख्याप्यत अस्मिन्नध्याये । चित्तपदं बन्धनावस्थायां स्थितं जीवमेव बोधयतीति व्याख्याता चतुर्थसूत्रवृत्तौ आवेदयति ।

2. शाण्डिल्यविद्या-छान्दोग्ये तृतीये चतुर्दशविभागे मनोमयं ब्रह्म परिशुद्धमनसा ग्राह्यमित्युक्तम् । बृहदारण्यके (5.6) चैतदेव प्रतिपादितम् । योगवल्ल्यां नवमसूत्रवृत्तौ अस्य विवरणं कृतम् ।

3. प्रतर्दनविद्या दिवोदासपुत्रं प्रतर्दनमिन्द्रो दुःखविमोचनाय प्रथमतो मामुपास्स्वेति निर्दिदेश । मुद्रितोपनिषद्ग्रन्थे “मामेव विजानीहि” इति वाक्यमेव दृश्यते ।

4. सद्विद्या-सदेव सोम्य इदमग्र आसीदिति पुत्रं श्वेतकेतुं शिक्षयन्नारुणिः पुत्राय स्वप्नान्तस्य तत्त्वं वर्णयामासेति छान्दोग्ये (6.8.1) प्रतिपादितम् । योगवल्ल्यामियं विद्या अष्टत्रिशंसूत्रव्याख्यानेऽभिहिता ।

5. सर्वं सापवदमित्यस्य न्यायस्येश्वरप्रणिधानाद्वेत्येतत्सूत्रं ज्ञापकं भवति । चित्तवृत्तिनिरोधः कर्तव्य इत्युत्सर्गः । ईश्वरप्रणिधानाद्वेत्येतदपवादो भवति ।