ಯಸ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ರೂಪಮಾದ್ಯಂ ಪ್ರಭವತಿ ಜಗತೋಽನೇಕಧಾಽನುಗ್ರಹಾಯ
ಪ್ರಕ್ಷೀಣಕ್ಲೇಶರಾಶಿರ್ವಿಷಮವಿಷಧರೋಽನೇಕವಕ್ತ್ರಃ ಸುಭೋಗೀ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾನಪ್ರಸೂತಿರ್ಭುಜಗಪರಿಕರಃ ಪ್ರೀತಯೇ ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಂ
ದೇವೋಽಹೀಶಃ ಸ ವೋಽವ್ಯಾತ್ಸಿತವಿಮಲತನುರ್ಯೋಗದೋ ಯೋಗಯುಕ್ತಃ ॥ ೧ ॥
ಅಥ ಯೋಗಾನುಶಾಸನಮ್ ॥ ೧ ॥
ಅಥೇತ್ಯಯಮಧಿಕಾರಾರ್ಥಃ।
ಯೋಗಾನುಶಾಸನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಧಿಕೃತಂ ವೇದಿತವ್ಯಮ್। ಯೋಗಃ ಸಮಾಧಿಃ। ಸ ಚ ಸಾರ್ವಭೌಮಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ। ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಮೂಢಂ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಮೇಕಾಗ್ರಂ ನಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಚಿತ್ತಭೂಮಯಃ। ತತ್ರ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತೇ ಚೇತಸಿ ವಿಕ್ಷೇಪೋಪಸರ್ಜನೀಭೂತಃ ಸಮಾಧಿರ್ನ ಯೋಗಪಕ್ಷೇ ವರ್ತತೇ।
ಯಸ್ತ್ವೇಕಾಗ್ರೇ ಚೇತಸಿ ಸದ್ಭೂತಮರ್ಥಂ ಪ್ರದ್ಯೋತಯತಿ ಕ್ಷಿಣೋತಿ ಚ ಕ್ಲೇಶಾನ್ಕರ್ಮಬನ್ಧನಾನಿ ಶ್ಲಥಯತಿ ನಿರೋಧಮಭಿಮುಖಂ ಕರೋತಿ ಸ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತೋ ಯೋಗ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ। ಸ ಚ ವಿತರ್ಕಾನುಗತೋ ವಿಚಾರಾನುಗತ ಆನನ್ದಾನುಗತೋಽಸ್ಮಿತಾನುಗತ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾನ್ನಿವೇದಯಿಷ್ಯಾಮಃ। ಸರ್ವವೃತ್ತಿನಿರೋಧೇ ತ್ವಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ಸಮಾಧಿಃ ॥ ೧ ॥
ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾಭಿಧಿತ್ಸಯೇದಂ ಸೂತ್ರಂ ಪ್ರವವೃತೇ-
ಯೋಗಶ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧಃ ॥ ೨ ॥
ಸರ್ವಶಬ್ದಾಗ್ರಹಣಾತ್ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತೋಽಪಿ ಯೋಗ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ। ಚಿತ್ತಂ ಹಿ ಪ್ರಖ್ಯಾಪ್ರವೃತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಶೀಲತ್ವಾತ್ತ್ರಿಗುಣಮ್।
ಪ್ರಖ್ಯಾರೂಪಂ ಹಿ ಚಿತ್ತಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಂ ಸಂಸೃಷ್ಟಮೈಶ್ವರ್ಯವಿಷಯಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ। ತದೇವ ತಮಸಾಽನುವಿದ್ಧಮಧರ್ಮಾಜ್ಞಾನಾವೈರಾಗ್ಯಾನೈಶ್ವಯೋಪಗಂ ಭವತಿ। ತದೇವ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಮೋಹಾವರಣಂ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರದ್ಯೋತಮಾನಮನುವಿದ್ಧಂ ರಜೋಮಾತ್ರಯಾ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೋಪಗಂ ಭವತಿ।
ತದೇವ ರಜೋಲೇಶಮಲಾಪೇತಂ ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸತ್ತ್ವಪುರುಷಾನ್ಯತಾಖ್ಯಾತಿಮಾತ್ರಂ ಧರ್ಮಮೇಘಧ್ಯಾನೋಪಗಂ ಭವತಿ। ತತ್ಪರಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಮಿತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ ಧ್ಯಾಯಿನಃ। ಚಿತಿಶಕ್ತಿರಪರಿಣಾಮಿನ್ಯಪ್ರತಿಸಂಕ್ರಮಾ ದರ್ಶಿತವಿಷಯಾ ಶುದ್ಧಾ ಚಾನನ್ತಾ ಚ ಸತ್ತ್ವಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಚೇಯಮತೋವಿಪರೀತಾ ವಿವೇಕಖ್ಯಾತಿರಿತಿ। ಅತಸ್ತಸ್ಯಾಂ ವಿರಕ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ತಾಮಪಿ ಖ್ಯಾತಿಂ ನಿರುಣದ್ಧಿ। ತದವಸ್ಥಂ ಸಂಸ್ಕಾರೋಪಗಂ ಭವತಿ। ಸ ನಿರ್ಬೀಜಃ ಸಮಾಧಿಃ। ನ ತತ್ರ ಕಿಂಚಿತ್ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ। ದ್ವಿವಿಧಃ ಸ ಯೋಗಶ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧ ಇತಿ ॥ ೨ ॥
ತದವಸ್ಥೇ ಚೇತಸಿ ವಿಷಯಾಭಾವಾದ್ಬುದ್ಧಿಬೋಧಾತ್ಮಾ ಪುರುಷಃ ಕಿಂಸ್ವಭಾವ ಇತಿ –
ತದಾ ದ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವರೂಪೇಽವಸ್ಥಾನಮ್ ॥ ೩ ॥
ಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ತದಾನೀಂ ಚಿತಿಶಕ್ತಿರ್ಯಥಾ ಕೈವಲ್ಯೇ। ವ್ಯುತ್ಥಾನಚಿತ್ತೇ ತು ಸತಿ ತಥಾಽಪಿ ಭವನ್ತೀ ನ ತಥಾ ॥ ೩ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ, ದರ್ಶಿತವಿಷಯತ್ವಾತ್ –
ವೃತ್ತಿಸಾರುಪ್ಯಮಿತರತ್ರ ॥ ೪ ॥
ವ್ಯುತ್ಥಾನೇ ಯಾಶ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಯಸ್ತದವಿಶಿಷ್ಟವೃತ್ತಿಃ ಪುರುಷಃ। ತಥಾ ಚ ಸೂತ್ರಮ್ – “ಏಕಮೇವ ದರ್ಶನಂ ಖ್ಯಾತಿರೇವ ದರ್ಶನಮ್” ಇತಿ। ಚಿತ್ತಮಯಸ್ಕಾನ್ತಮಣಿಕಲ್ಪಂ ಸಂನಿಧಿಮಾತ್ರೋಪಕಾರಿ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಸ್ವಂ ಭವತಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವಾಮಿನಃ। ತಸ್ಮಾಚ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಬೋಧೇ ಪುರುಷಸ್ಯಾನಾದಿಃ ಸಂಬನ್ಧೋ ಹೇತುಃ ॥ ೪ ॥
ತಾಃ ಪುನರ್ನಿರೋದ್ಧವ್ಯಾ ಬಹುತ್ವೇ ಸತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯ –
ವೃತ್ತಯಃ ಪಞ್ಚತಯ್ಯಃ ಕ್ಲಿಷ್ಟಾಕ್ಲಿಷ್ಟಾಃ ॥ ೫ ॥
ಕ್ಲೇಶಹೇತುಕಾಃ ಕರ್ಮಾಶಯಪ್ರಚಯೇ ಕ್ಷೇತ್ರೀಭೂತಾಃ ಕ್ಲಿಷ್ಟಾಃ। ಖ್ಯಾತಿವಿಷಯಾ ಗುಣಾಧಿಕಾರವಿರೋಧಿನ್ಯೋಽಕ್ಲಿಷ್ಟಾಃ। ಕ್ಲಿಷ್ಟಪ್ರವಾಹಪತಿತಾ ಅಪ್ಯಕ್ಲಿಷ್ಟಾಃ। ಕ್ಲಿಷ್ಟಚ್ಛಿದ್ರೇಷ್ವಪ್ಯಕ್ಲಿಷ್ಟಾ ಭವನ್ತಿ। ಅಕ್ಲಿಷ್ಟಚ್ಛಿದ್ರೇಷು ಕ್ಲಿಷ್ಟಾ ಇತಿ। ತಥಾಜಾತೀಯಕಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ವೃತ್ತಿಭಿರೇವ ಕ್ರಿಯನ್ತೇ। ಸಂಸ್ಕಾರೈಶ್ಚ ವೃತ್ತಯ ಇತಿ। ಏವಂ ವೃತ್ತಿಸಂಸ್ಕಾರಚಕ್ರಮನಿಶಮಾವರ್ತತೇ। ತದೇವಂಭೂತಂ ಚಿತ್ತಮವಸಿತಾಧಿಕಾರಮಾತ್ಮಕಲ್ಪೇನ ವ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ಪ್ರಲಯಂ ವಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ। ತಾಃ ಕ್ಲಿಷ್ಟಾಶ್ಚಾಕ್ಲಿಷ್ಟಾಶ್ಚ ಪಞ್ಚಧಾ ವೃತ್ತಯಃ ॥ ೫ ॥
ಪ್ರಮಾಣವಿಪರ್ಯಯವಿಕಲ್ಪನಿದ್ರಾಸ್ಮೃತಯ ॥ ೬ ॥
ತತ್ರ
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಗಮಾಃ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ॥ ೭ ॥
ಇನ್ದ್ರಿಯಪ್ರಣಾಲಿಕಯಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯವಸ್ತೂಪರಾಗಾತ್ತದ್ವಿಷಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಾತ್ಮನೋಽರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಾವಧಾರಣಪ್ರಧಾನಾ ವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್। ಫಲಮವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪೌರುಷೇಯಶ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಬೋಧಃ। ಪ್ರತಿಸಂವೇದೀ ಪುರುಷ ಇತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮಃ।
ಅನುಮೇಯಸ್ಯ ತುಲ್ಯಜಾತೀಯೇಷ್ವನುವೃತ್ತೋ ಭಿನ್ನಜಾತೀಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಃ ಸಂಬನ್ಧೋ ಯಸ್ತದ್ವಿಷಯಾ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಧಾರಣಪ್ರಧಾನಾ ವೃತ್ತಿರನುಮಾನಮ್। ಯಥಾ ದೇಶಾನ್ತರಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಗತಿಮಚ್ಚನ್ದ್ರತಾರಕಂ ಚೈತ್ರವತ್, ವಿನ್ಧ್ಯಶ್ಚಾಪ್ರಾಪ್ತಿರಗತಿಃ। ಆಪ್ತೇನ ದೃಷ್ಟೋಽನುಮಿತೋ ವಾಽರ್ಥಪರತ್ರಸ್ವಬೋಧಸಂಕ್ರಾನ್ತಯೇ ಶಬ್ದೇನೋಪದಿಶ್ಯತೇ, ಶಬ್ದಾತ್ತದರ್ಥವಿಷಯಾ ವೃತ್ತಿಃ ಶ್ರೋತುರಾಗಮಃ। ಯಸ್ಯಾಶ್ರದ್ಧೇಯಾರ್ಥೋ ವಕ್ತಾ ನ ದೃಷ್ಟಾನುಮಿತಾರ್ಥಃ ಸ ಆಗಮಃ ಪ್ಲವತೇ। ಮೂಲವಕ್ತರಿ ತು ದೃಷ್ಟಾನುಮಿತಾರ್ಥೇ ನಿರ್ವಿಪ್ಲವಃ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ೭ ॥
ವಿಪರ್ಯಯೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಮ್ ॥ ೮ ॥
ಸ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್? ಯತಃ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ। ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ। ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಬಾಧನಮಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಮ್। ತದ್ಯಥಾ – ದ್ವಿಚನ್ದ್ರದರ್ಶನಂ ಸದ್ವಿಷಯೇಣೈಕಚನ್ದ್ರದರ್ಶನೇನ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ।
ಸೇಯಂ ಪಞ್ಚಪರ್ವಾ ಭವತ್ಯವಿದ್ಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾಸ್ಮಿತಾರಾಗದ್ವೇಷಾಭಿನಿವೇಶಾಃ ಕ್ಲೇಶಾ ಇತಿ। ಏತ ಏವ ಸ್ವಸಂಜ್ಞಾಭಿಸ್ತಮೋ ಮೋಹೋ ಮಹಾಮೋಹಸ್ತಾಮಿಸ್ರೋಽನ್ಧತಾಮಿಸ್ರ ಇತಿ। ಏತೇ ಚಿತ್ತಮಲಪ್ರಸಙ್ಗೇನಾಭಿಧಾಸ್ಯನ್ತೇ ॥ ೮ ॥
ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಾನುಪಾತೀ ವಸ್ತುಶೂನ್ಯೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ॥ ೯ ॥
ಸ ನ ಪ್ರಮಾಣೋಪಾರೋಹೀ। ನ ವಿಪರ್ಯಯೋಪಾರೋಹೀ ಚ। ವಸ್ತುಶೂನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಶಬ್ದಜ್ಞಾನಮಾಹಾತ್ಮ್ಯನಿಬನ್ಧನೋ ವ್ಯವಹಾರೋ ದೃಶ್ಯತೇ। ತದ್ಯಥಾ – ಚೈತನ್ಯಂ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ। ಯದಾ ಚಿತಿರೇವ ಪುರುಷಸ್ತದಾ ಕಿಮತ್ರ ಕೇನ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ।
ಭವತಿ ಚ ವ್ಯಪದೇಶೇ ವೃತ್ತಿಃ। ಯಯಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಗೌರಿತಿ। ತಥಾ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧವಸ್ತುಧರ್ಮೋ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಃ ಪುರುಷಃ, ತಿಷ್ಠತಿ ಬಾಣಃ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ಸ್ಥಿತ ಇತಿ, ಗತಿನಿವೃತ್ತೌ ಧಾತ್ವರ್ಥಮಾತ್ರಂ ಗಮ್ಯತೇ। ತಥಾಽನುತ್ಪತ್ತಿಧರ್ಮಾ ಪುರುಷ ಇತಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಧರ್ಮಸ್ಯಾಭಾವಮಾತ್ರಮವಗಮ್ಯತೇ ನ ಪುರುಷಾನ್ವಯೀ ಧರ್ಮಃ। ತಸ್ಮಾದ್ವಿಕಲ್ಪಿತಃ ಸ ಧರ್ಮಸ್ತೇನ ಚಾಸ್ತಿ ವ್ಯವಹಾರ ಇತಿ ॥ ೯ ॥
ಅಭಾವಪ್ರಯಯಾಲಮ್ಬನಾ ವೃತ್ತಿರ್ನಿದ್ರಾ ॥ ೧೦ ॥
ಸಾ ಚ ಸಂಪ್ರಬೋಧೇ ಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಶೇಷಃ। ಕಥಂ, ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮ್। ಪ್ರಸನ್ನಂ ಮೇ ಮನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಮೇ ವಿಶಾರದೀ ಕರೋತಿ। ದುಃಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ಸ್ತ್ಯಾನಂ ಮೇ ಮನೋ ಭ್ರಮತ್ಯನವಸ್ಥಿತಮ್। ಗಾಢಂ ಮೂಢೋಽಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮ್। ಗುರೂಣಿ ಮೇ ಗಾತ್ರಾಣಿ। ಕ್ಲಾನ್ತಂ ಮೇ ಚಿತ್ತಮ್। ಅಲಸಂ ಮುಷಿತಮಿವ ತಿಷ್ಠತೀತಿ। ಸ ಖಲ್ವಯಂ ಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶೋ ನ ಸ್ಯಾದಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾನುಭವೇ ತದಾಶ್ರಿತಾಃ ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ತದ್ವಿಷಯಾ ನ ಸ್ಯುಃ। ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಶೇಷೋ ನಿದ್ರಾ। ಸಾ ಚ ಸಮಾಧಾವಿತರಪ್ರತ್ಯಯವನ್ನಿರೋದ್ಧವ್ಯೇತಿ ॥ ೧೦ ॥
ಅನುಭೂತವಿಷಯಾಸಂಪ್ರಮೋಷಃ ಸ್ಮೃತಿಃ ॥ ೧೧ ॥
ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಮರತಿ ಆಹೋಸ್ವಿದ್ವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ। ಗ್ರಾಹ್ಯೋಪರಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣೋಭಯಾಕಾರನಿರ್ಭಾಸಸ್ತಜ್ಜಾತೀಯಕಂ ಸಂಸ್ಕಾರಮಾರಭತೇ। ಸ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ವವ್ಯಞ್ಜಕಾಞ್ಜನಸ್ತದಾಕಾರಾಮೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಹಣೋಭಯಾತ್ಮಿಕಾಂ ಸ್ಮೃತಿಂ ಜನಯತಿ।
ತತ್ರ ಗ್ರಹಣಾಕಾರಪೂರ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಃ। ಗ್ರಾಹ್ಯಾಕಾರಪೂರ್ವಾ ಸ್ಮೃತಿಃ। ಸಾ ಚ ದ್ವಯೀ – ಭಾವಿತಸ್ಮರ್ತವ್ಯಾ ಚಾಭಾವಿತಸ್ಮರ್ತವ್ಯಾ ಚ। ಸ್ವಪ್ನೇ ಭಾವಿತಸ್ಮರ್ತವ್ಯಾ। ಜಾಗ್ರತ್ಸಮಯೇ ತ್ವಭಾವಿತಸ್ಮರ್ತವ್ಯೇತಿ। ಸರ್ವಾಃ ಸ್ಮೃತಯಃ ಪ್ರಮಾಣವಿಪರ್ಯಯವಿಕಲ್ಪನಿದ್ರಾಸ್ಮೃತೀನಾಮನುಭವಾತ್ಪ್ರಭವನ್ತಿ। ಸರ್ವಾಶ್ಚೈತಾ ವೃತ್ತಯಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಿಕಾಃ। ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಶ್ಚ ಕ್ಲೇಶೇಷು ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಾಃ। ಸುಖಾನುಶಯೀ ರಾಗಃ। ದುಃಖಾನುಶಯೀ ದ್ವೇಷಃ। ಮೋಹಃ ಪುನರವಿದ್ಯೇತಿ। ಏತಾಃ ಸರ್ವಾ ವೃತ್ತಯೋ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯಾಃ। ಆಸಾಂ ನಿರೋಧೇ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತೋ ವಾ ಸಮಾಧಿರ್ಭವತ್ಯಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತೋ ವೇತಿ ॥ ೧೧ ॥
ಅಥಾಽಽಸಾಂ ನಿರೋಧೇ ಕ ಉಪಾಯ ಇತಿ –
ಅಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ತನ್ನಿರೋಧಃ ॥ ೧೨ ॥
ಚಿತ್ತನದೀ ನಾಮೋಭಯತೋವಾಹಿನೀ ವಹತಿ ಕಲ್ಯಾಣಾಯ ವಹತಿ ಪಾಪಾಯ ಚ। ಯಾ ತು ಕೈವಲ್ಯಪ್ರಾಗ್ಭಾರಾ ವಿವೇಕವಿಷಯನಿಮ್ನಾ ಸಾ ಕಲ್ಯಾಣವಹಾ। ಸಂಸಾರಪ್ರಾಗ್ಭಾರಾಽವಿವೇಕವಿಷಯನಿಮ್ನಾ ಪಾಪವಹಾ। ತತ್ರ ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ವಿಷಯಸ್ರೋತಃ ಖಿಲೀಕ್ರಿಯತೇ। ವಿವೇಕದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸೇನ ವಿವೇಕಸ್ರೋತ ಉದ್ಧಾಟ್ಯತ ಇತ್ಯುಭಯಾಧೀನಶ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿನಿರೋಧಃ ॥ ೧೨ ॥
ತತ್ರ ಸ್ಥಿತೌ ಯತ್ನಾಽಭ್ಯಾಸಃ ॥ ೧೩ ॥
ಚಿತ್ತಸ್ಯಾವೃತ್ತಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಶಾನ್ತವಾಹಿತಾ ಸ್ಥಿತಿಃ। ತದರ್ಥಃ ಪ್ರಯತ್ನೋ ವೀರ್ಯಮುತ್ಸಾಹಃ। ತತ್ಸಂಪಿಪಾದಯಿಷಯಾ ತತ್ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಮಭ್ಯಾಸಃ ॥ ೧೩ ॥
ಸ ತು ದೀರ್ಘಕಾಲನೈರನ್ತರ್ಯಸತ್ಕಾರಾಸೇವಿತೋ ದೃಢಭೂಮಿಃ ॥ ೧೪ ॥
ದೀರ್ಘಕಾಲಾಸೇವಿತೋ ನಿರನ್ತರಾಸೇವಿತಃ ಸತ್ಕಾರಾಸೇವಿತಃ। ತಪಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯೇಣ ವಿದ್ಯಯಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಚ ಸಂಪಾದಿತಃ ಸತ್ಕಾರವಾನ್ದೃಢಭೂಮಿರ್ಭವತಿ। ವ್ಯುತ್ಥಾನಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವಾನಭಿಭೂತವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೧೪ ॥
ದೃಷ್ಟಾನುಶ್ರವಿಕವಿಷಯವಿತೃಷ್ಣಸ್ಯ ವಶೀಕಾರಸಂಜ್ಞಾ ವೈರಾಗ್ಯಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ಸ್ತ್ರಿಯೋಽನ್ನಪಾನಮೈಶ್ವರ್ಯಮಿತಿ ದೃಷ್ಟವಿಷಯೇ ವಿತೃಷ್ಣಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗವೈದೇಹ್ಯಪ್ರಕೃತಿಲಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಾವಾನುಶ್ರವಿಕವಿಷಯೇ ವಿತೃಷ್ಣಸ್ಯ ದಿವ್ಯಾದಿವ್ಯವಿಷಯಸಂಪ್ರಯೋಗೇಽಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯದೋಷದರ್ಶಿನಃ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಬಲಾದನಾಭೋಗಾತ್ಮಿಕಾ ಹೇಯೋಪಾದೇಯಶೂನ್ಯಾ ವಶೀಕಾರಸಂಜ್ಞಾ ವೈರಾಗ್ಯಮ್ ॥ ೧೫ ॥
ತತ್ಪರಂ ಪುರುಷಖ್ಯಾತೇರ್ಗುಣವೇತೃಷ್ಣ್ಯಮ್ ॥ ೧೬ ॥
ದೃಷ್ಟಾನುಶ್ರವಿಕವಿಷಯದೋಷದರ್ಶೀ ವಿರಕ್ತಃ ಪುರುಷದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸಾತ್ತಚ್ಛುದ್ಧಿಪ್ರವಿವೇಕಾಪ್ಯಾಯಿತಬುದ್ಧಿರ್ಗುಣೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಧರ್ಮಕೇಭ್ಯೋ ವಿರಕ್ತ ಇತಿ। ತದ್ವಯಂ ವೈರಾಗ್ಯಮ್। ತತ್ರ ಯದುತ್ತರಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದಮಾತ್ರಮ್। ಯಸ್ಯೋದಯೇ ಸತಿ ಯೋಗೀ ಪ್ರತ್ಯುದಿತಖ್ಯಾತಿರೇವಂ ಮನ್ಯತೇ – ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರಾಪಣೀಯಂ, ಕ್ಷೀಣಾಃ ಕ್ಷೇತವ್ಯಾಃ ಕ್ಲೇಶಾಃ, ಛಿನ್ನಃ ಶ್ಲಿಷ್ಟಪರ್ವಾ ಭವಸಂಕ್ರಮಃ, ಯಸ್ಯಾವಿಚ್ಛೇದಾಜ್ಜನಿತ್ವಾ ಮ್ರಿಯತೇ ಮೃತ್ವಾ ಚ ಜಾಯತ ಇತಿ। ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪರಾ ಕಾಷ್ಠಾ ವೈರಾಗ್ಯಮ್। ಏತಸ್ಯೈವ ಹಿ ನಾನ್ತರೀಯಕಂ ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಅಥೋಪಾಯದ್ವಯೇನ ನಿರುದ್ಧಚಿತ್ತವೃತ್ತೇಃ ಕಥಮುಚ್ಯತೇ ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ಸಮಾಧಿರಿತಿ –
ವಿತರ್ಕವಿಚಾರಾನನ್ದಾಸ್ಮಿತಾರೂಪಾನುಗಮಾತ್ಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ॥ ೧೭ ॥
ವಿತರ್ಕಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯಾಽಽಲಮ್ಬನೇ ಸ್ಥೂಲ ಆಭೋಗಃ ಆನನ್ದೋ ಹ್ಲಾದಃ। ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ವಿಚಾರಃ। ಏಕಾತ್ಮಿಕಾ ಸಂವಿದಸ್ಮಿತಾ। ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಶ್ಚತುಷ್ಟಯಾನುಗತಃ ಸಮಾಧಿಃ ಸವಿತರ್ಕಃ। ದ್ವಿತೀಯೋ ವಿತರ್ಕವಿಕಲಃ ಸವಿಚಾರಃ। ತೃತೀಯೋ ವಿಚಾರವಿಕಲಃ ಸಾನನ್ದಃ। ಚತುರ್ಥಸ್ತದ್ವಿಕಲೋಽಸ್ಮಿತಾಮಾತ್ರ ಇತಿ। ಸರ್ವ ಏತೇ ಸಾಲಮ್ಬನಾಃ ಸಮಾಧಯಃ ॥ ೧೭ ॥
ಅಥಾಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ಸಮಾಧಿಃ ಕಿಮುಪಾಯಃ ಕಿಂಸ್ವಭಾವೋ ವೇತಿ –
ವಿರಾಮಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಸಪೂರ್ವಃ ಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷೋಽನ್ಯಃ ॥ ೧೮ ॥
ಸರ್ವವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಯೇ ಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷೋ ನಿರೋಧಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸಮಾಧಿರಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ। ತಸ್ಯ ಪರಂ ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಾಯಃ। ಸಾಲಮ್ಬನೋ ಹ್ಯಭ್ಯಾಸಸ್ತತ್ಸಾಧನಾಯ ನ ಕಲ್ಪತ ಇತಿ ವಿರಾಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಿರ್ವಸ್ತುಕ ಆಲಮ್ಬನೀ ಕ್ರಿಯತೇ। ಸ ಚಾರ್ಥಶೂನ್ಯಃ। ತದಭ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಂ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ನಿರಾಲಮ್ಬನಮಭಾವಪ್ರಾಪ್ತಮಿವ ಭವತೀತ್ಯೇಷ ನಿರ್ಬೀಜಃ ಸಭಾಧಿರಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ॥ ೧೮ ॥
ಸ ಖಲ್ವಯಂ ದ್ವಿವಿಧಃ - ಉಪಾಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಭವಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚ। ತತ್ರೋಪಾಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯೋಗಿನಾಂ ಭವತಿ –
ಭವಪ್ರಯಯೋ ವಿದೇಹಪ್ರಕೃತಿಲಯಾನಾಮ್ ॥ ೧೯ ॥
ವಿದೇಹಾನಾಂ ದೇವಾನಾಂ ಭವಪ್ರತ್ಯಯಃ। ತೇ ಹಿ ಸ್ವಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೋಪಯೋಗೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಕೈವಲ್ಯಪದಮಿವಾನುಭವನ್ತಃ ಸ್ವಸಂಸ್ಕಾರವಿಪಾಕಂ ತಥಾಜಾತೀಯಕಮತಿವಾಹಯನ್ತಿ। ತಥಾ ಪ್ರಕೃತಿಲಯಾಃ ಸಾಧಿಕಾರೇ ಚೇತಸಿ ಪ್ರಕೃತಿಲೀನೇ ಕೈವಲ್ಯಪದಮಿವಾನುಭವನ್ತಿ, ಯಾವನ್ನ ಪುನರಾವರ್ತತೇಽಧಿಕಾರವಶಾಚ್ಚಿತ್ತಮಿತಿ ॥ ೧೯ ॥
ಶ್ರದ್ಧಾವೀರ್ಯಸ್ಮೃತಿಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕ ಇತರೇಷಾಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಉಪಾಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ಯೋಗಿನಾಂ ಭವತಿ। ಶ್ರದ್ಧಾ ಚೇತಸಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಃ। ಸಾ ಹಿ ಜನನೀವ ಕಲ್ಯಾಣೀ ಯೋಗಿನಂ ಪಾತಿ। ತಸ್ಯ ಹಿ ಶ್ರದ್ದಧಾನಸ್ಯ ವಿವೇಕಾರ್ಥಿನೋ ವೀರ್ಯಮುಪಜಾಯತೇ। ಸಮುಪಜಾತವೀರ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರುಪತಿಷ್ಠತೇ। ಸ್ಮೃತ್ಯುಪಸ್ಥಾನೇ ಚ ಚಿತ್ತಮನಾಕುಲಂ ಸಮಾಧೀಯತೇ। ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾವಿವೇಕ ಉಪಾವರ್ತತೇ। ಯೇನ ಯಥಾರ್ಥಂ ವಸ್ತು ಜಾನಾತಿ। ತದಭ್ಯಾಸಾತ್ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾಚ್ಚ ವೈರಾಗ್ಯಾದಸಂಪ್ರಜ್ಞಾತಃ ಸಮಾಧಿರ್ಭವತಿ ॥ ೨೦ ॥
ತೇ ಖಲು ನವ ಯೋಗಿನೋ ಮೃದುಮಧ್ಯಾಧಿಮಾತ್ರೋಪಾಯಾ ಭವನ್ತಿ। ತದ್ಯಥಾ - ಮೃದೂಪಾಯೋ ಮಧ್ಯೋಪಾಯೋಽಧಿಮಾತ್ರೋಪಾಯ ಇತಿ। ತತ್ರ ಮೃದೂಪಾಯಸ್ತ್ರಿವಿಧಃ – ಮೃದುಸಂವೇಗೋ ಮಧ್ಯಸಂವೇಗಸ್ತೀವ್ರಸಂವೇಗ ಇತಿ। ತಥಾ ಮಧ್ಯೋಪಾಯಸ್ತಥಾಽಧಿಮಾತ್ರೋಪಾಯ ಇತಿ। ತತ್ರಾಧಿಮಾತ್ರೋಪಾಯಾನಾಂ –
ತೀವ್ರಸಂವೇಗಾನಾಮಾಸನ್ನಃ ॥ ೨೧ ॥
ಸಮಾಧಿಲಾಭಃ ಸಮಾಧಿಫಲಂ ಚ ಭವತೀತಿ ॥ ೨೧ ॥
ಮೃದುಮಧ್ಯಾಧಿಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ತತೋಽಪಿ ವಿಶೇಷಃ ॥ ೨೨ ॥
ಮೃದುತೀವ್ರೋ ಮಧ್ಯತೀವ್ರೋಽಧಿಮಾತ್ರತೀವ್ರ ಇತಿ। ತತೋಽಪಿ ವಿಶೇಷಃ। ತದ್ವಿಶೇಷಾದಪಿ ಮೃದುತೀವ್ರಸಂವೇಗಸ್ಯಾಽಽಸನ್ನಃ, ತತೋ ಮಧ್ಯತೀವ್ರಸಂವೇಗಸ್ಯಾಽಽಸನ್ನತರಃ, ತಸ್ಮಾದಧಿಮಾತ್ರತೀವ್ರಸಂವೇಗಸ್ಯಾಧಿಮಾತ್ರೋಪಾಯಸ್ಯಾಪ್ಯಾಸನ್ನತಮಃ ಸಮಾಧಿಲಾಭಃ ಸಮಾಧಿಫಲಂ ಚೇತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಕಿಮೇತಸ್ಮಾದೇವಾಽಽಸನ್ನತಮಃ ಸಮಾಧಿರ್ಭವತಿ। ಅಥಾಸ್ಯ ಲಾಭೇ ಭವತ್ಯನ್ಯೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿದುಪಾಯೋ ನ ವೇತಿ –
ಈಶ್ವರಪ್ರಣಿಧಾನಾದ್ವಾ ॥ ೨೩ ॥
ಪ್ರಣಿಧಾನಾದ್ಭಕ್ತಿವಿಶೇಷಾದಾವರ್ಜಿತ ಈಶ್ವರಸ್ತಮನುಗೃಹ್ಣಾತ್ಯಭಿಧ್ಯಾನಮಾತ್ರೇಣ। ತದಭಿಧ್ಯಾನಮಾತ್ರಾದಪಿ ಯೋಗಿನ ಆಸನ್ನತಮಃ ಸಮಾಧಿಲಾಭಃ ಸಮಾಧಿಫಲಂ ಚ ಭವತೀತಿ ॥ ೨೩ ॥
ಅಥ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕೋಽಯಮೀಶ್ವರೋ ನಾಮೇತಿ –
ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾಶಯೈರಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಃ ॥ ೨೪ ॥
ಅವಿದ್ಯಾದಯ ಕ್ಲೇಶಾಃ। ಕುಶಲಾಕುಶಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ। ತತ್ಫಲಂ ವಿಪಾಕಃ। ತದನುಗುಣಾ ವಾಸನಾ ಆಶಯಾಃ। ತೇ ಚ ಮನಸಿ ವರ್ತಮಾನಾಃ ಪುರುಷೇ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯನ್ತೇ, ಸ ಹಿ ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೇತಿ। ಯಥಾ ಜಯಃ ಪರಾಜಯೋ ವಾ ಯೋದ್ಧೃಷು ವರ್ತಮಾನಃ ಸ್ವಾಮಿನಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ। ಯೋ ಹ್ಯನೇನ ಭೋಗೇನಾಪರಾಮೃಷ್ಟಃ ಸ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರಃ।
ಕೈವಲ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ತರ್ಹಿ ಸನ್ತಿ ಚ ಬಹವಃ ಕೇವಲಿನಃ। ತೇ ಹಿ ತ್ರೀಣಿ ಬನ್ಧನಾನಿ ಚ್ಛಿತ್ತ್ವಾ ಕೈವಲ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಚ ತತ್ಸಂಬನ್ಧೋ ನ ಭೂತೋ ನ ಭಾವೀ। ಯಥಾ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾ ಬನ್ಧಕೋಟಿಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯತೇ ನೈವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ। ಯಥಾ ವಾ ಪ್ರಕೃತಿಲೀನಸ್ಯೋತ್ತರಾ ಬನ್ಧಕೋಟಿಃ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ ನೈವಮೀಶ್ವರಸ್ಯ। ಸ ತು ಸದೈವ ಮುಕ್ತಃ ಸದೈವೇಶ್ವರ ಇತಿ।
ಯೋಽಸೌ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸತ್ತ್ವೋಪಾದಾನಾದೀಶ್ವರಸ್ಯ ಶಾಶ್ವತಿಕ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ಸ ಕಿಂ ಸನಿಮಿತ್ತ ಆಹೋಸ್ವಿನ್ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ। ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಿಮಿತ್ತಮ್। ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪುನಃ ಕಿಂನಿಮಿತ್ತಂ, ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸತ್ತ್ವನಿಮಿತ್ತಮ್।
ಏತಯೋಃ ಶಾಸ್ತ್ರೋತ್ಕರ್ಷಯೋರೀಶ್ವರಸತ್ತ್ವೇ ವರ್ತಮಾನಯೋರನಾದಿಃ ಸಂಬನ್ಧಃ। ಏತಸ್ಮಾದೇತದ್ಭವತಿ ಸದೈವೇಶ್ವರಃ ಸದೈವ ಮುಕ್ತ ಇತಿ। ತಚ್ಚ ತಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸಾಮ್ಯಾತಿಶಯವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಮ್। ನ ತಾವದೈಶ್ವರ್ಯಾನ್ತರೇಣ ತದತಿಶಯತೇ। ಯದೇವಾತಿಶಯಿ ಸ್ಯಾತ್ತದೇವ ತತ್ಸ್ಯಾತ್। ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ಕಾಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಿರೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಸ ಈಶ್ವರ ಇತಿ। ನ ಚ ತತ್ಸಮಾನಮೈಶ್ವರ್ಯಮಸ್ತಿ। ಕಸ್ಮಾತ್, ದ್ವಯೋಸ್ತುಲ್ಯಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ಯುಗಪತ್ಕಾಮಿತೇಽರ್ಥೇ ನವಮಿದಮಸ್ತು ಪುರಾಣಮಿದಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯೇಕಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾವಿತರಸ್ಯ ಪ್ರಾಕಾಮ್ಯವಿಘಾತಾದೂನತ್ವಂ ಪ್ರಸಕ್ತಮ್। ದ್ವಯೋಶ್ಚ ತುಲ್ಯಯೋರ್ಯುಗಪತ್ಕಾಮಿತಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾಸ್ತಿ। ಅರ್ಥಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್। ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮ್ಯಾತಿಶಯೈರ್ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಮೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸ ಏವೇಶ್ವರಃ। ಸ ಚ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಇತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಕಿಂ ಚ –
ತತ್ರ ನಿರತಿಶಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞಬೀಜಮ್ ॥ ೨೫ ॥
ಯದಿದಮತೀತಾನಾಗತಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನಪ್ರತ್ಯೇಕಸಮುಚ್ಚಯಾತೀನ್ದ್ರಿಯಗ್ರಹಣಮಲ್ಪಂ ಬಹ್ವಿತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಬೀಜಮೇತದ್ವಿವರ್ಧಮಾನಂ ಯತ್ರ ನಿರತಿಶಯಂ ಸ ಸರ್ವಜ್ಞಃ। ಅಸ್ತಿ ಕಾಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವಜ್ಞಬೀಜಸ್ಯ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾತ್ಪರಿಮಾಣವದಿತಿ। ಯತ್ರ ಕಾಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸು ಸರ್ವಜ್ಞಃ। ಸ ಚ ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಇತಿ।
ಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರೋಪಸಂಹಾರೇ ಚ ಕೃತೋಪಕ್ಷಯಮನುಮಾನಂ ನ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಸಮರ್ಥಮಿತಿ। ತಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಾಗಮತಃ ಪರ್ಯನ್ವೇಷ್ಯಾ। ತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾನುಗ್ರಹಾಭಾವೇಽಪಿ ಭೂತಾನುಗ್ರಹಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್। ಜ್ಞಾನಧರ್ಮೋಪದೇಶೇನ ಕಲ್ಪಪ್ರಲಯಮಹಾಪ್ರಲಯೇಷು ಸಂಸಾರಿಣಃ ಪುರುಷಾನುದ್ಧರಿಷ್ಯಾಮೀತಿ। ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ – ಆದಿವಿದ್ವಾನ್ನಿರ್ಮಾಣಚಿತ್ತಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಕಾರುಣ್ಯಾದ್ಭಗವಾನ್ಪರಮರ್ಷಿರಾಸುರಯೇ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನಾಯ ತತ್ರಂ ಪ್ರೋವಾಚೇತಿ ॥ ೨೫ ॥
ಸ ಏಷಃ –
ಪೂರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಗುರುಃ ಕಾಲೇನಾನವಚ್ಛೇದಾತ್ ॥ ೨೬ ॥
ಪೂರ್ವೇ ಹಿ ಗುರವಃ ಕಾಲೇನಾವಚ್ಛಿದ್ಯನ್ತೇ। ಯತ್ರಾವಚ್ಛೇದಾರ್ಥೇನ ಕಾಲೋ ನೋಪಾವರ್ತತೇ ಸ ಏಷ ಪೂರ್ವೇಷಾಮಪಿ ಗುರುಃ। ಯಥಾಽಸ್ಯ ಸರ್ಗಸ್ಯಾಽಽದೌ ಪ್ರಕರ್ಷಗತ್ಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ತಥಾಽತಿಕ್ರಾನ್ತಸರ್ಗಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇತವ್ಯಃ ॥ ೨೬ ॥
ತಸ್ಯ ವಾಚಕಃ ಪ್ರಣವಃ ॥ ೨೭ ॥
ವಾಚ್ಯ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರಣವಸ್ಯ। ಕಿಮಸ್ಯ ಸಂಕೇತಕೃತಂ ವಾಚ್ಯವಾಚಕತ್ವಮಥ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶವದವಸ್ಥಿತಮಿತಿ।
ಸ್ಥಿತೋಽಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ವಾಚಕೇನ ಸಹ ಸಂಬನ್ಧಃ। ಸಂಕೇತಸ್ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಮೇವಾರ್ಥಮಭಿನಯತಿ। ಯಥಾಽವಸ್ಥಿತಃ ಪಿತಾಪುತ್ರಯೋಃ ಸಂಬನ್ಧಃ ಸಂಕೇತೇನಾವದ್ಯೋತ್ಯತೇ, ಅಯಮಸ್ಯ ಪಿತಾ, ಅಯಮಸ್ಯ ಪುತ್ರ ಇತಿ। ಸರ್ಗಾನ್ತರೇಷ್ವಪಿ ವಾಚ್ಯವಾಚಕಶಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಸ್ತಥೈವ ಸಂಕೇತಃ ಕ್ರಿಯತೇ। ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿತ್ಯತಯಾ ನಿತ್ಯಃ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಂಬನ್ಧ ಇತ್ಯಾಗಮಿನಃ ಪ್ರತಿಜಾನತೇ ॥ ೨೭ ॥
ವಿಜ್ಞಾತವಾಚ್ಯವಾಚಕತ್ವಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ –
ತಜ್ಜಪಸ್ತದರ್ಥಭಾವನಮ್ ॥ ೨೮ ॥
ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಜಪಃ ಪ್ರಣವಾಭಿಧೇಯಸ್ಯ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ಭಾವನಮ್। ತದಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಣವಂ ಜಪತಃ ಪ್ರಣವಾರ್ಥಂ ಚ ಭಾವಯತಶ್ಚಿತ್ತಮೇಕಾಗ್ರಂ ಸಂಪದ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ –
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದ್ಯೋಗಮಾಸೀತ ಯೋಗಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಾಮನೇತ್।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಯೋಗಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶತೇ ॥ ಇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಕಿಂ ಚಾಸ್ಯ ಭವತಿ –
ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ಚೇತನಾಧಿಗಮೋಽಪ್ಯನ್ತರಾಯಾಭಾವಶ್ಚ ॥ ೨೯ ॥
ಯೇ ತಾವದನ್ತರಾಯಾ ವ್ಯಾಧಿಪ್ರಭೃತಯಸ್ತೇ ತಾವದೀಶ್ವರಪ್ರಣಿಧಾನಾನ್ನ ಭವನ್ತಿ। ಸ್ವರೂಪದರ್ಶನಮಪ್ಯಸ್ಯ ಭವತಿ। ಯಥೈವೇಶ್ವರಃ ಪುರುಷಃ ಶುದ್ಧಃ ಪ್ರಸನ್ನಃ ಕೇವಲೋಽನುಪಸರ್ಗಸ್ತಥಾಽಯಮಪಿ ಬುದ್ಧೇ ಪ್ರತಿಸಂವೇದೀ ಯಃ ಪುರುಷಸ್ತಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ ೨೯ ॥
ಅಥ ಕೇಽನ್ತರಾಯಾ ಯೇ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಕ್ಷೇಪಾಃ। ಕೇ ಪುನಸ್ತೇ ಕಿಯನ್ತೋ ವೇತಿ –
ವ್ಯಾಧಿಸ್ತ್ಯಾನಸಂಶಯಪ್ರಮಾದಾಲಸ್ಯಾವಿರತಿಭ್ರಾನ್ತಿದರ್ಶನಾಲಬ್ಧಭೂಮಿಕತ್ವಾನವಸ್ಥಿತತ್ವಾನಿ ಚಿತವಿಕ್ಷೇಪಾಸ್ತೇಽನ್ತರಾಯಾಃ ॥ ೩೦ ॥
ನವಾನ್ತರಾಯಾಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಕ್ಷೇಪಾಃ। ಸಹೈತೇ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಭಿರ್ಭವನ್ತಿ। ಏತೇಷಾಮಭಾವೇ ನ ಭವನ್ತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಶ್ಚಿತ್ತವೃತ್ತಯಃ। ವ್ಯಾಧಿರ್ಧಾತುರಸಕರಣವೈಷಮ್ಯಮ್। ಸ್ತ್ಯಾನಮಕರ್ಮಣ್ಯತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಯ। ಸಂಶಯ ಉಭಯಕೋಟಿಸ್ಪೃಗ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಯಾದಿದಮೇವಂ ನೈವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ಪ್ರಮಾದಃ ಸಮಾಧಿಸಾಧನಾನಾಮಭಾವನಮ್। ಆಲಸ್ಯಂ ಕಾಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಚ ಗುರುತ್ವಾದಪ್ರವೃತ್ತಿಃ। ಅವಿರತಿಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಪ್ರಯೋಗಾತ್ಮಾ ಗರ್ಧಃ। ಭ್ರಾನ್ತಿದರ್ಶನಂ ವಿಪರ್ಯಜ್ಞಾನಮ್। ಅಲಬ್ಧಭೂಮಿಕತ್ವಂ ಸಮಾಧಿಭೂಮೇರಲಾಭಃ। ಅನವಸ್ಥಿತತ್ವಂ ಯಲ್ಲಬ್ಧಾಯಾಂ ಭೂಮೌ ಚಿತ್ತಸ್ಯಾಪ್ರತಿಷ್ಠಾ। ಸಮಾಧಿಪ್ರತಿಲಮ್ಭೇ ಹಿ ಸತಿ ತದವಸ್ಥಿತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ಏತೇ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಾ ನವ ಯೋಗಮಲಾ ಯೋಗಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾ ಯೋಗಾನ್ತರಾಯಾ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯನ್ತೇ ॥ ೩೦ ॥
ದುಃಖದೌರ್ಮನಸ್ಯಾಙ್ಗಮೇಜಯತ್ವಶ್ವಾಸಪ್ರಶ್ವಾಸಾ ವಿಕ್ಷೇಪಸಹಭುವಃ ॥ ೩೧ ॥
ದುಃಖಮಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಮಾಧಿಭೌತಿಕಮಾಧಿದೈವಿಕಂ ಚ। ಯೇನಾಭಿಹತಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಸ್ತದಪಘಾತಾಯ ಪ್ರಯತನ್ತೇ ತದ್ದುಃಖಮ್। ದೌರ್ಮನಸ್ಯಮಿಚ್ಛಾವಿಘಾತಾಚ್ಚೇತಸಃ ಕ್ಷೋಭಃ। ಯದಙ್ಗಾನ್ಯೇಜಯತಿ ಕಮ್ಪಯತಿ ತದಙ್ಗಮೇಜಯತ್ವಮ್। ಪ್ರಾಣೋ ಯದ್ಬಾಹ್ಯಂ ವಾಯುಮಾಚಾಮತಿ ಸ ಶ್ವಾಸಃ। ಯತ್ಕೌಷ್ಠ್ಯಂ ವಾಯುಂ ನಿಃಸಾರಯತಿ ಸ ಪ್ರಶ್ವಾಸಃ। ಏತೇ ವಿಕ್ಷೇಪಸಹಭುವೋ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತಸ್ಯೈತೇ ಭವನ್ತಿ। ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಸ್ಯೈವೇ ನ ಭವನ್ತಿ ॥ ೩೧ ॥
ಅಥೈತೇ ವಿಕ್ಷೇಪಾಃ ಸಮಾಧಿಪ್ರತಿಪಕ್ಷಾಸ್ತಾಭ್ಯಾಮೇವಾಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ನಿರೋದ್ಧವ್ಯಾಃ। ತತ್ರಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಷಯಮುಪಸಂಹರನ್ನಿದಮಾಹ –
ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಮೇಕತತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಸಃ ॥ ೩೨ ॥
ವಿಕ್ಷೇಪಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಮೇಕತತ್ತ್ವಾವಲಮ್ಬನಂ ಚಿತ್ತಮಭ್ಯಸೇತ್। ಯಸ್ಯ ತು ಪ್ರತ್ಯರ್ಥನಿಯತಂ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಂ ಕ್ಷಣಿಕಂ ಚ ಚಿತ್ತಂ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಮೇವ ಚಿತ್ತಮೇಕಾಗ್ರಂ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಮ್। ಯದಿ ಪುನರಿದಂ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರತ್ಯಾಹೃತ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸಮಾಧೀಯತೇ ತದಾ ಭವತ್ಯೇಕಾಗ್ರಮಿತ್ಯತೋ ನ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥನಿಯತಮ್।
ಯೋಽಪಿ ಸದೃಶಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹೇನ ಚಿತ್ತಮೇಕಾಗ್ರಂ ಮನ್ಯತೇ ತಸ್ಯೈಕಾಗ್ರತಾ ಯದಿ ಪ್ರವಾಹಚಿತ್ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ತದೈಕಂ ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರವಾಹಚಿತ್ತಂ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾತ್। ಅಥ ಪ್ರವಾಹಾಂಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ, ಸ ಸರ್ವಃ ಸದೃಶಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹೀ ವಾ ವಿಸದೃಶಪ್ರತ್ಯಯಪ್ರವಾಹೀ ವಾ ಪ್ರತ್ಯರ್ಥನಿಯತತ್ವಾದೇಕಾಗ್ರ ಏವೇತಿ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತಾನುಪಪತ್ತಿಃ। ತಸ್ಮಾದೇಕಮನೇಕಾರ್ಥಮವಸ್ಥಿತಂ ಚಿತ್ತಮಿತಿ।
ಯದಿ ಚ ಚಿತ್ತೇನೈಕೇನಾನನ್ವಿತಾಃ ಸ್ವಭಾವಭಿನ್ನಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ಜಾಯೇರನ್ನಥ ಕಥಮನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯದೃಷ್ಟಸ್ಯಾನ್ಯಃ ಸ್ಮರ್ತಾ ಭವೇತ್। ಅನ್ಯಪ್ರತ್ಯಯೋಪಚಿತಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಾಶಯಸ್ಯಾನ್ಯಃ ಪ್ರತ್ಯಯ ಉಪಭೋಕ್ತಾ ಭವೇತ್। ಕಥಂಚಿತ್ಸಮಾಧೀಯಮಾನಮಪ್ಯೇತದ್ಗೋಮಯಪಾಯಸೀಯನ್ಯಾಯಮಾಕ್ಷಿಪತಿ।
ಕಿಂ ಚ ಸ್ವಾತ್ಮಾನುಭವಾಪಹ್ನವಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ। ಕಥಂ, ಯದಹಮದ್ರಾಕ್ಷಂ ತತ್ಸ್ಪೃಶಾಮಿ ಯಚ್ಚಾಸ್ಪ್ರಾಕ್ಷಂ ತತ್ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಭೇದೇ ಸತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಿನ್ಯಭೇದೇನೋಪಸ್ಥಿತಃ। ಏಕಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋಽಯಮಭೇದಾತ್ಮಾಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಕಥಮತ್ಯನ್ತಭಿನ್ನೇಷು ಚಿತ್ತೇಷು ವರ್ತಮಾನಃ ಸಾಮಾನ್ಯಮೇಕಂ ಪ್ರತ್ಯಯಿನಮಾಶ್ರಯೇತ್। ಸ್ವಾನುಭವಗ್ರಾಹ್ಯಶ್ಚಾಯಮಭೇದಾತ್ಮಾಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ನ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರೇಣಾಭಿಭೂಯತೇ। ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಲೇನೈವ ವ್ಯವಹಾರಂ ಲಭತೇ। ತಸ್ಮಾದೇಕಮನೇಕಾರ್ಥಮವಸ್ಥಿತಂ ಚ ಚಿತ್ತಮ್ ॥ ೩೨ ॥
ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಸ್ಯಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯೇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಪರಿಕರ್ಮ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ಕಥಮ್ –
ಮೈತ್ರೀಕರುಣಾಮುದಿತೋಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಸುಖದುಃಖಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯವಿಷಯಾಣಾಂ ಭಾವನಾತಶ್ಚಿತಪ್ರಸಾದನಮ್ ॥ ೩೩ ॥
ತತ್ರ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು ಸುಖಸಂಭೋಗಾಪನ್ನೇಷು ಮೈತ್ರೀಂ ಭಾವಯೇತ್। ದುಃಖಿತೇಷು ಕರುಣಾಮ್। ಪುಣ್ಯಾತ್ಮಕೇಷು ಮುದಿತಾಮ್। ಅಪುಣ್ಯಶೀಲೇಷೂಪೇಕ್ಷಾಮ್। ಏವಮಸ್ಯ ಭಾವಯತಃ ಶುಕ್ಲೋ ಧರ್ಮ ಉಪಜಾಯತೇ। ತತಶ್ಚ ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರಸೀದತಿ। ಪ್ರಸನ್ನಮೇಕಾಗ್ರಂ ಸ್ಥಿತಿಪದಂ ಲಭತೇ ॥ ೩೩ ॥
ಪ್ರಚ್ಛರ್ದನವಿಧಾರಣಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ॥ ೩೪ ॥
ಕೌಷ್ಠ್ಯಸ್ಯ ವಾಯೋರ್ನಾಸಿಕಾಪುಟಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಯತ್ನವಿಶೇಷಾದ್ವಮನಂ ಪ್ರಚ್ಛರ್ದನಂ, ವಿಧಾರಣಂ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ವಾ ಮನಸಃ ಸ್ಥಿತಿಂ ಸಂಪಾದಯೇತ್ ॥ ೩೪ ॥
ವಿಷಯವತೀ ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುತ್ಪನ್ನಾ ಮನಸಃ ಸ್ಥಿತಿನಿಬನ್ಧನೀ ॥ ೩೫ ॥
ನಾಸಿಕಾಗ್ರೇ ಧಾರಯತೋಽಸ್ಯ ಯಾ ದಿವ್ಯಗನ್ಧಸಂವಿತ್ಸಾ ಗನ್ಧಪ್ರವೃತ್ತಿಃ। ಜಿಹ್ವಾಗ್ರೇ ರಸಸಂವಿತ್। ತಾಲುನಿ ರೂಪಸಂವಿತ್। ಜಿಹ್ವಾಮಧ್ಯೇ ಸ್ಪರ್ಶಸಂವಿತ್। ಜಿಹ್ವಾಮೂಲೇ ಶಬ್ದಸಂವಿದಿತ್ಯೇತಾ ವೃತ್ತಯ ಉತ್ಪನ್ನಾಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಥಿತೌ ನಿಬಧ್ನನ್ತಿ, ಸಂಶಯಂ ವಿಧಮನ್ತಿ, ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಂ ಚ ದ್ವಾರೀ ಭವನ್ತೀತಿ। ಏತೇನ ಚನ್ದ್ರಾದಿತ್ಯಗ್ರಹಮಣಿಪ್ರದೀಪರಶ್ಮ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರವೃತ್ತಿರುತ್ಪನ್ನಾ ವಿಷಯವತ್ಯೇವ ವೇದಿತವ್ಯಾ। ಯದ್ಯಪಿ ಹಿ ತತ್ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾನುಮಾನಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೈರವಗತಮರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಸದ್ಭೂತಮೇವ ಭವತಿ, ಏತೇಷಾಂ ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ತಥಾಽಪಿ ಯಾವದೇಕದೇಶೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿನ್ನ ಸ್ವಕರಣಸಂವೇದ್ಯೋ ಭವತಿ ತಾವತ್ಸರ್ವಂ ಪರೋಕ್ಷಮಿವಾಪವರ್ಗಾದಿಷು ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ನ ದೃಢಾಂ ಬುದ್ಧಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ। ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾನುಮಾನಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೋಪೋದ್ಬಲನಾರ್ಥಮೇವಾವಶ್ಯಂ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರ್ತವ್ಯಃ। ತತ್ರ ತದುಪದಿಷ್ಟಾರ್ಥೈಕದೇಶಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇ ಸತಿ ಸರ್ವಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಷಯಮಪಿ ಆಽಪವರ್ಗಾಚ್ಛ್ರದ್ಧೀಯತೇ। ಏತದರ್ಥಮೇವೇದಂ ಚಿತ್ತಪರಿಕರ್ಮ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ। ಅನಿಯತಾಸು ವೃತ್ತಿಷು ತದ್ವಿಷಯಾಯಾಂ ವಶೀಕಾರಸಂಜ್ಞಾಯಾಮುಪಜಾತಾಯಾಂ ಸಮರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರಣಾಯೇತಿ। ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಶ್ರದ್ಧಾವೀರ್ಯಸ್ಮೃತಿಸಮಾಧಯೋಽಸ್ಯಾಪ್ರತಿಬನ್ಧೇನ ಭವಿಷ್ಯನ್ತೀತಿ ॥ ೩೫ ॥
ವಿಶೋಕಾ ವಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತೀ ॥ ೩೬ ॥
ಪ್ರವೃತ್ತಿರುತ್ಪನ್ನಾ ಮನಸಃ ಸ್ಥಿತಿನಿಬನ್ಧನೀತ್ಯನುವರ್ತತೇ। ಹೃದಯಪುಣ್ಡರೀಕೇ ಧಾರಯತೋ ಯಾ ಬುದ್ಧಿಸಂವಿತ್ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಸ್ವರಮಾಕಾಶಕಲ್ಪಂ, ತತ್ರ ಸ್ಥಿತಿವೈಶಾರದ್ಯಾತ್ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸೂರ್ಯೇನ್ದುಗ್ರಹಮಣಿಪ್ರಭಾರೂಪಾಕಾರೇಣ ವಿಕಲ್ಪತೇ। ತಥಾಽಸ್ಮಿತಾಯಾಂ ಸಮಾಪನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ನಿಸ್ತರಙ್ಗಮಹೋದಧಿಕಲ್ಪಂ ಶಾನ್ತಮನನ್ತಮಸ್ಮಿತಾಮಾತ್ರಂ ಭವತಿ। ಯತ್ರೇದಮುಕ್ತಮ್ – “ತಮಣುಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯಾಸ್ಮೀತ್ಯೇವಂ ತಾವತ್ಸಂಪ್ರಜಾನೀತೇ” ಇತಿ। ಏಷಾ ದ್ವಯೀ ವಿಶೋಕಾ ವಿಷಯವತೀ, ಅಸ್ಮಿತಾಮಾತ್ರಾ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ಯಯಾ ಯೋಗಿನಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಥಿತಿಪದಂ ಲಭತ ಇತಿ ॥ ೩೬ ॥
ವೀತರಾಗವಿಷಯಂ ವಾ ಚಿತ್ತಮ್ ॥ ೩೭ ॥
ವೀತರಾಗಚಿತ್ತಾಲಮ್ಬನೋಪರಕ್ತಂ ವಾ ಯೋಗಿನಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಥಿತಿಪದಂ ಲಭತ ಇತಿ ॥ ೩೭ ॥
ಸ್ವಪ್ನನಿದ್ರಾಜ್ಞಾನಾಲಮ್ಬನಂ ವಾ ॥ ೩೮ ॥
ಸ್ವಪ್ನಜ್ಞಾನಾಲಮ್ಬನಂ ವಾ ನಿದ್ರಾಜ್ಞಾನಾಲಮ್ಬನಂ ವಾ ತದಾಕಾರಂ ಯೋಗಿನಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ಥಿತಿಪದಂ ಲಭತ ಇತಿ ॥ ೩೮ ॥
ಯಥಾಭಿಮತಧ್ಯಾನಾದ್ವಾ ॥ ೩೯ ॥
ಯದೇವಾಭಿಮತಂ ತದೇವ ಧ್ಯಾಯೇತ್। ತತ್ರ ಲಬ್ಧಸ್ಥಿತಿಕಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ಥಿತಿಪದಂ ಲಭತ ಇತಿ ॥ ೩೯ ॥
ಪರಮಾಣುಪರಮಮಹತ್ತ್ವಾನ್ತೋಽಸ್ಯ ವಶೀಕಾರಃ ॥ ೪೦ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮೇ ನಿವಿಶಮಾನಸ್ಯ ಪರಮಾಣ್ವನ್ತಂ ಸ್ಥಿತಿಪದಂ ಲಭತ ಇತಿ। ಸ್ಥೂಲೇ ನಿವಿಶಮಾನಸ್ಯ ಪರಮಮಹತ್ತ್ವಾನ್ತಂ ಸ್ಥಿತಿಪದಂ ಚಿತ್ತಸ್ಯ। ಏವಂ ತಾಮುಭಯೀಂ ಕೋಟಿಮನುಧಾವತೋ ಯೋಽಸ್ಯಾಪ್ರತೀಘಾತಃ ಸ ಪರೋ ವಶೀಕಾರಃ। ತದ್ವಶೀಕಾರಾತ್ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಯೋಗಿನಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ಪುನರಭ್ಯಾಸಕೃತಂ ಪರಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ ಇತಿ ॥ ೪೦ ॥
ಅಥ ಲಬ್ಧಸ್ಥಿತಿಕಸ್ಯ ಚೇತಸಃ ಕಿಂಸ್ವರೂಪಾ ಕಿಂವಿಷಯಾ ವಾ ಸಮಾಪತ್ತಿರಿತಿ, ತದುಚ್ಯತೇ –
ಕ್ಷೀಣವೃತ್ತೇರಭಿಜಾತಸ್ಯೇವ ಮಣೇರ್ಗ್ರಹೀತೃಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹ್ಯೇಷು ತತ್ಸ್ಥತದಞ್ಜನತಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಃ ॥ ೪೧ ॥
ಕ್ಷೀಣವೃತ್ತೇರಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಸ್ತಮಿತಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅಭಿಜಾತಸ್ಯೇವ ಮಣೇರಿತಿ ದೃಷ್ಟಾನ್ತೋಪಾದಾನಮ್। ಯಥಾ ಸ್ಫಟಿಕ ಉಪಾಶ್ರಯಭೇದಾತ್ತತ್ತದ್ರೂಪೋಪರಕ್ತ ಉಪಾಶ್ರಯರೂಪಾಕಾರೇಣ ನಿರ್ಭಾಸತೇ ತಥಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಲಮ್ಬನೋಪರಕ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಸಮಾಪನ್ನಂ ಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ವರೂಪಾಕಾರೇಣ ನಿರ್ಭಾಸತೇ। ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮೋಪರಕ್ತಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಸಮಾಪನ್ನಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ವರೂಪಾಭಾಸಂ ಭವತಿ। ತಥಾ ಸ್ಥೂಲಾಲಮ್ಬನೋಪರಕ್ತಂ ಸ್ಥೂಲರೂಪಸಮಾಪನ್ನಂ ಸ್ಥೂಲರೂಪಾಭಾಸಂ ಭವತಿ। ತಥಾ ವಿಶ್ವಭೇದೋಪರಕ್ತಂ ವಿಶ್ವಭೇದಸಮಾಪನ್ನಂ ವಿಶ್ವರೂಪಾಭಾಸಂ ಭವತಿ।
ತಥಾ ಗ್ರಹಣೇಷ್ವಪೀನ್ದ್ರಿಯೇಷ್ವಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಗ್ರಹಣಾಲಮ್ಬನೋಪರಕ್ತಂ ಗ್ರಹಣಸಮಾಪನ್ನಂ ಗ್ರಹಣಸ್ವರೂಪಾಕಾರೇಣ ನಿರ್ಭಾಸತೇ। ತಥಾ ಗ್ರಹೀತೃಪುರುಷಾಲಮ್ಬನೋಪರಕ್ತಂ ಗ್ರಹೀತೃಪುರುಷಸಮಾಪನ್ನಂ ಗ್ರಹೀತೃಪುರುಷಸ್ವರೂಪಾಕಾರೇಣ ನಿರ್ಭಾಸತೇ। ತಥಾ ಮುಕ್ತಪುರುಷಾಲಮ್ಬನೋಪರಕ್ತಂ ಮುಕ್ತಪುರುಷಸಮಾಪನ್ನಂ ಮುಕ್ತಪುರುಷಸ್ವರೂಪಾಕಾರೇಣ ನಿರ್ಭಾಸತ ಇತಿ। ತದೇವಮಭಿಜಾತಮಣಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ಚೇತಸೋ ಗ್ರಹೀತೃಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹ್ಯೇಷು ಪುರುಷೇನ್ದ್ರಿಯಭೂತೇಷು ಯಾ ತತ್ಸ್ಥತದಞ್ಜನತಾ ತೇಷು ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ತದಾಕಾರಾಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಸಮಾಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ೪೧ ॥
ತತ್ರ ಶಬ್ದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಿಕಲ್ಪೈಃ ಸಂಕೀರ್ಣಾ ಸವಿತರ್ಕಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಃ ॥ ೪೨ ॥
ತದ್ಯಥಾ ಗೌರಿತಿಶಬ್ದೋ ಗೌರಿತ್ಯರ್ಥೋ ಗೌರಿತಿ ಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯವಿಭಾಗೇನ ವಿಭಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಗ್ರಹಣಂ ದೃಷ್ಟಮ್। ವಿಭಜ್ಯಮಾನಾಶ್ಚಾನ್ಯೇ ಶಬ್ದಧರ್ಮಾ ಅನ್ಯೇಽರ್ಥಧರ್ಮಾ ಅನ್ಯೇ ವಿಜ್ಞಾನಧರ್ಮಾ ಇತ್ಯೇತೇಷಾಂ ವಿಭಕ್ತಃ ಪನ್ಥಾಃ। ತತ್ರ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋ ಯೋ ಗವಾದ್ಯರ್ಥಃ ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಂ ಸಮಾರೂಢಃ ಸ ಚೇಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಜ್ಞಾನವಿಕಲ್ಪಾನುವಿದ್ಧ ಉಪಾವರ್ತತೇ ಸಾ ಸಂಕೀರ್ಣಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಃ ಸವಿತರ್ಕೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಯದಾ ಪುನಃ ಶಬ್ದಸಂಕೇತಸ್ಮೃತಿಪರಿಶುದ್ಧೌ ಶ್ರುತಾನುಮಾನಜ್ಞಾನವಿಕಲ್ಪಶೂನ್ಯಾಯಾಂ ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಂ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೇಣಾವಸ್ಥಿತೋಽರ್ಥಸ್ತತ್ಸ್ವರೂಪಾಕಾರಮಾತ್ರತಯೈವಾವಚ್ಛಿದ್ಯತೇ। ಸಾ ಚ ನಿರ್ವಿತರ್ಕಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಃ। ತತ್ಪರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್। ತಚ್ಚ ಶ್ರುತಾನುಮಾನಯೋರ್ಬೀಜಮ್। ತತಃ ಶ್ರುತಾನುಮಾನೇ ಪ್ರಭವತಃ। ನ ಚ ಶ್ರುತಾನುಮಾನಜ್ಞಾನಸಹಭೂತಂ ತದ್ದರ್ಶನಮ್। ತಸ್ಮಾದಸಂಕೀರ್ಣಂ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರೇಣ ಯೋಗಿನೋ ನಿರ್ವಿತರ್ಕಸಮಾಧಿಜಂ ದರ್ಶನಮಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ನಿರ್ವಿತರ್ಕಾಯಾಃ ಸಮಾಪತ್ತೇರಸ್ಯಾಃ ಸೂತ್ರೇಣ ಲಕ್ಷಣಂ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ –
ಸ್ಮೃತಿಪರಿಶುದ್ಧೌ ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯೇವಾರ್ಥಮಾತ್ರನಿರ್ಭಾಸಾ ನಿರ್ವಿತರ್ಕಾ ॥ ೪೩ ॥
ಯಾ ಶಬ್ದಸಂಕೇತಶ್ರುತಾನುಮಾನಜ್ಞಾನವಿಕಲ್ಪಸ್ಮೃತಿಪರಿಶುದ್ಧೌ ಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ವರೂಪೋಪರಕ್ತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸ್ವಮಿವ ಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ವರೂಪಂ ಗ್ರಹಣಾತ್ಮಕಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪದಾರ್ಥಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ವರೂಪಾಪನ್ನೇವ ಭವತಿ ಸಾ ತದಾ ನಿರ್ವಿತರ್ಕಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಃ।
ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ – ತಸ್ಯಾ ಏಕಬುದ್ಧ್ಯುಪಕ್ರಮೋ ಹ್ಯರ್ಥಾತ್ಮಾಽಣುಪ್ರಚಯವಿಶೇಷಾತ್ಮಾ ಗವಾದಿರ್ಘಟಾದಿರ್ವಾ ಲೋಕಃ।
ಸ ಚ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೋ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಾಂ ಸಾಧಾರಣೋ ಧರ್ಮ ಆತ್ಮಭೂತಃ ಫಲೇನ ವ್ಯಕ್ತೇನಾನುಮಿತಃ ಸ್ವವ್ಯಞ್ಜಕಾಞ್ಜನಃ ಪ್ರಾದರ್ಭವತಿ। ಧರ್ಮಾನ್ತರಸ್ಯ ಕಪಾಲಾದೇರುದಯೇ ಚ ತಿರೋ ಭವತಿ। ಸ ಏಷ ಧೈರ್ಮೋಽವಯವೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ಯೋಽಸಾವೇಕಶ್ಚ ಮಹಾಂಶ್ಚಾಣೀಯಾಂಶ್ಚ ಸ್ಪರ್ಶವಾಂಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಾಧರ್ಮಕಶ್ಚಾನಿತ್ಯಶ್ಚ ತೇನಾವಯವಿನಾ ವ್ಯವಹಾರಾಃ ಕ್ರಿಯನ್ತೇ।
ಯಸ್ಯ ಪುನರವಸ್ತುಕಃ ಸ ಪ್ರಚಯವಿಶೇಷಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಚ ಕಾರಣಮನುಪಲಭ್ಯಮವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ತಸ್ಯಾವಯವ್ಯಭಾವಾದತದ್ರೂಪಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಯೇಣ ಸರ್ವಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮಿತಿ।
ತದಾ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದ್ವಿಷಯಾಭಾವಾತ್। ಯದ್ಯದುಪಲಭ್ಯತೇ ತತ್ತದವಯವಿತ್ವೇನಾಽಽಮ್ನಾತಮ್। ತಸ್ಮಾದಸ್ತ್ಯವಯವೀ ಯೋ ಮಹತ್ತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಪನ್ನಃ ಸಮಾಪತ್ತೇರ್ನಿರ್ವಿತರ್ಕಾಯಾ ವಿಷಯೀ ಭವತಿ ॥ ೪೩ ॥
ಏತಯೈವ ಸವಿಚಾರಾ ನಿರ್ವಿಚಾರಾ ಚ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಷಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ॥ ೪೪ ॥
ತತ್ರ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಕೇಷ್ವಭಿವ್ಯಕ್ತಧರ್ಮಕೇಷು ದೇಶಕಾಲನಿಮಿತ್ತಾನುಭವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇಷು ಯಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಃ ಸಾ ಸವಿಚಾರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತತ್ರಾಪ್ಯೇಕಬುದ್ಧಿನಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯಮೇವೋದಿತಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮಾಲಮ್ಬನೀಭೂತಂ ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಮುಪತಿಷ್ಠತೇ।
ಯಾ ಪುನಃ ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವತಃ ಶಾನ್ತೋದಿತಾವ್ಯಪದೇಶ್ಯಧರ್ಮಾನವಚ್ಛಿನ್ನೇಷು ಸರ್ವಧರ್ಮಾನುಪಾತಿಷು ಸರ್ವಧರ್ಮಾತ್ಮಕೇಷು ಸಮಾಪತ್ತಿಃ ಸಾ ನಿರ್ವಿಚಾರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ಏವಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಹಿ ತದ್ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮೇತೇನೈವ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಽಽಲಮ್ಬನೀಭೂತಮೇವ ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ವರೂಪಮುಪರಞ್ಜಯತಿ।
ಪ್ರಜ್ಞಾ ಚ ಸ್ವರೂಪಶೂನ್ಯೇವಾರ್ಥಮಾತ್ರಾ ಯದಾ ಭವತಿ ತದಾ ನಿರ್ವಿಚಾರೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತತ್ರ ಮಹದ್ವಸ್ತುವಿಷಯಾ ಸವಿತರ್ಕಾ ನಿರ್ವಿತರ್ಕಾ ಚ, ಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತುವಿಷಯಾ ಸವಿಚಾರಾ ನಿರ್ವಿಚಾರಾ ಚ। ಏವಮುಭಯೋರೇತಯೈವ ನಿರ್ವಿತರ್ಕಯಾ ವಿಕಲ್ಪಹಾನಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇತಿ ॥ ೪೪ ॥
ಸೂಕ್ಷ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ ಚಾಲಿಙ್ಗಪರ್ಯವಸಾನಮ್ ॥ ೪೫ ॥
ಪಾರ್ಥಿವಸ್ಯಾಣೋರ್ಗನ್ಧತನ್ಮಾತ್ರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ವಿಷಯಃ। ಆಪ್ಯಸ್ಯ ರಸತನ್ಮಾತ್ರಮ್। ತೈಜಸಸ್ಯ ರೂಪತನ್ಮಾತ್ರಮ್। ವಾಯವೀಯಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶತನ್ಮಾತ್ರಮ್। ಆಕಾಶಸ್ಯ ಶಬ್ದತನ್ಮಾತ್ರಮಿತಿ। ತೇಷಾಮಹಂಕಾರಃ। ಅಸ್ಯಾಪಿ ಲಿಙ್ಗಮಾತ್ರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ವಿಷಯಃ। ಲಿಙ್ಗಮಾತ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಲಿಙ್ಗಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮೋ ವಿಷಯಃ। ನ ಚಾಲಿಙ್ಗಾತ್ಪರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಮಸ್ತಿ। ನನ್ವಸ್ತಿ ಪುರುಷಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಇತಿ। ಸತ್ಯಮ್। ಯಥಾ ಲಿಙ್ಗಾತ್ಪರಮಲಿಙ್ಗಸ್ಯ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ನ ಚೈವಂ ಪುರುಷಸ್ಯ। ಕಿಂತು, ಲಿಙ್ಗಸ್ಯಾನ್ವಯಿಕಾರಣಂ ಪುರುಷೋ ನ ಭವತಿ, ಹೇತುಸ್ತು ಭವತೀತಿ। ಅತಃ ಪ್ರಧಾನೇ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಂ ನಿರತಿಶಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ॥ ೪೫ ॥
ತಾ ಏವ ಸಬೀಜಃ ಸಮಾಧಿಃ ॥ ೪೬ ॥
ತಾಶ್ಚತಸ್ರಃ ಸಮಾಪತ್ತಯೋ ಬಹಿರ್ವಸ್ತುಬೀಜಾ ಇತಿ ಸಮಾಧಿರಪಿ ಸಬೀಜಃ। ತತ್ರ ಸ್ಥೂಲೇಽರ್ಥೇ ಸವಿತರ್ಕೋ ನಿರ್ವಿತರ್ಕಃ, ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಽರ್ಥೇ ಸವಿಚಾರೋ ನಿರ್ವಿಚಾರ ಇತಿ ಚತುರ್ಧೋಪಸಂಖ್ಯಾತಃ ಸಮಾಧಿರಿತಿ ॥ ೪೬ ॥
ನಿರ್ವಿಚಾರವೈಶಾರದ್ಯೇಽಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಸಾದಃ ॥ ೪೭ ॥
ಅಶುದ್ಧ್ಯಾವರಣಮಲಾಪೇತಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನೋ ಬುದ್ಧಿಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಮನಭಿಭೂತಃ ಸ್ವಚ್ಛಃ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರವಾಹೋ ವೈಶಾರದ್ಯಮ್। ಯದಾ ನಿರ್ವಿಚಾರಸ್ಯ ಸಮಾಧೇರ್ವೈಶಾರದ್ಯಮಿದಂ ಜಾಯತೇ ತದಾ ಯೋಗಿನೋ ಭವತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಸಾದೋ ಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಃ ಕ್ರಮಾನನುರೋಧೀ ಸ್ಫುಟಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಲೋಕಃ। ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ –
ಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಸಾದಮಾರುಹ್ಯ ಅಶೋಚ್ಯಃ ಶೋಚತೋ ಜನಾನ್।
ಭೂಮಿಷ್ಠಾನಿವ ಶೈಲಸ್ಥಃ ಸರ್ವಾನ್ಪ್ರಾಜ್ಞೋಽನುಪಶ್ಯತಿ ॥ ೪೭ ॥
ಋತಂಭರಾ ತತ್ರ ಪ್ರಜ್ಞಾ ॥ ೪೮ ॥
ತಸ್ಮಿನ್ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಜಾಯತೇ ತಸ್ಯಾ ಋತಂಭರೇತಿ ಸಂಜ್ಞಾ ಭವತಿ। ಅನ್ವರ್ಥಾ ಚ ಸಾ, ಸತ್ಯಮೇವ ಬಿಭರ್ತಿ ನ ಚ ತತ್ರ ವಿಪರ್ಯಾಸಜ್ಞಾನಗನ್ಧೋಽಪ್ಯಸ್ತೀತಿ। ತಥಾ ಚೋಕ್ತಮ್ –
ಆಗಮೇನಾನುಮಾನೇನ ಧ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಸರಸೇನ ಚ।
ತ್ರಿಧಾ ಪ್ರಕಲ್ಪಯನ್ಪ್ರಜ್ಞಾ ಲಭತ ಯೋಗಮುತ್ತಮಮ್ ॥ ಇತಿ ॥ ೪೮ ॥
ಸಾ ಪುನಃ –
ಶ್ರುತಾನುಮಾನಪ್ರಜ್ಞಾಭ್ಯಾಮನ್ಯವಿಷಯಾ ವಿಶೇಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ॥ ೪೯ ॥
ಶ್ರುತಮಾಗಮವಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಮ್। ನ ಹ್ಯಾಗಮೇನ ಶಕ್ಯೋ ವಿಶೇಷೋಽಭಿಧಾತುಂ, ಕಸ್ಮಾತ್, ನ ಹಿ ವಿಶೇಷೇಣ ಕೃತಸಂಕೇತಃ ಶಬ್ದ ಇತಿ। ತಥಾಽನುಮಾನಂ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಮೇವ। ಯತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ರ ಗತಿರ್ಯತ್ರಾಪ್ರಾಪ್ತಿಸ್ತತ್ರ ನ ಭವತಿ ಗತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಅನುಮಾನೇನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಪಸಂಹಾರಃ। ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಾನುಮಾನವಿಷಯೋ ನ ವಿಶೇಷಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತಿ।
ನ ಚಾಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಲೋಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಗ್ರಹಣಮಸ್ತಿ। ನ ಚಾಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪ್ರಮಾಣಕಸ್ಯಾಭಾವೋಽಸ್ತೀತಿ ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾನಿರ್ಗ್ರಾಹ್ಯ ಏವ ಸ ವಿಶೇಷೋ ಭವತಿ ಭೂತಸೃಽಕ್ಷ್ಮಗತೋ ವಾ ಪುರುಷಗತೋ ವಾ। ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರತಾನುಮಾನಪ್ರಜ್ಞಾಭ್ಯಾಮನ್ಯವಿಷಯಾ ಸಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ವಿಶೇಷಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ॥ ೪೯ ॥
ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರತಿಲಮ್ಭೇ ಯೋಗಿನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಕೃತಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ನವೋ ನವೋ ಜಾಯತೇ –
ತಜ್ಜಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋಽನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರತಿಬನ್ಧೀ ॥ ೫೦ ॥
ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾಪ್ರಭವಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ವ್ಯುತ್ಥಾನಸಂಸ್ಕಾರಾಶಯಂ ಬಾಧತೇ। ವ್ಯುತ್ಥಾನಸಂಸ್ಕಾರಾಭಿಭವಾತ್ತತ್ಪ್ರಭವಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾ ನ ಭವನ್ತಿ। ಪ್ರತ್ಯಯನಿರೋಧೇ ಸಮಾಧಿರುಪತಿಷ್ಠತೇ। ತತಃ ಸಮಾಧಿಜಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ, ತತಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಕೃತಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಇತಿ ನವೋ ನವಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾಶಯೋ ಜಾಯತೇ। ತತಶ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾ, ತತಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾ ಇತಿ। ಕಥಮಸೌ ಸಂಸ್ಕಾರಾತಿಶಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸಾಧಿಕಾರಂ ನ ಕರಿಷ್ಯತೀತಿ। ನ ತೇ ಪ್ರಜ್ಞಾಕೃತಾಃ ಸಂಸ್ಕಾರಾಃ ಕ್ಲೇಶಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚಿತ್ತಮಧಿಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ। ಚಿತ್ತಂ ಹಿ ತೇ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾದವಸಾದಯನ್ತಿ। ಖ್ಯಾತಿಪರ್ಯವಸಾನಂ ಹಿ ಚಿತ್ತಚೇಷ್ಟಿತಮಿತಿ ॥ ೫೦ ॥
ಕಿಂ ಚಾಸ್ಯ ಭವತಿ –
ತಸ್ಯಾಪಿ ನಿರೋಧೇ ಸರ್ವನಿರೋಧಾನ್ನಿರ್ಬೀಜಃ ಸಮಾಧಿಃ ॥ ೫೧ ॥
ಸ ನ ಕೇವಲಂ ಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಾವಿರೋಧೀ ಪ್ರಜ್ಞಾಕೃತಾನಾಮಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಬನ್ಧೀ ಭವತಿ। ಕಸ್ಮಾತ್, ನಿರೋಧಜಃ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸಮಾಧಿಜಾನ್ಸಂಸ್ಕಾರಾನ್ಬಾಧತ ಇತಿ।
ನಿರೋಧಸ್ಥಿತಿಕಾಲಕ್ರಮಾನುಭವೇನ ನಿರೋಧಚಿತ್ತಕೃತಸಂಸ್ಕಾರಾಸ್ತಿತ್ವಮನುಮೇಯಮ್। ವ್ಯುತ್ಥಾನನಿರೋಧ-ಸಮಾಧಿಪ್ರಭವೈಃ ಸಹ ಕೈವಲ್ಯಭಾಗೀಯೈಃ ಸಂಸ್ಕಾರೈಶ್ಚಿತ್ತಂ ಸ್ವಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಾವವಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ। ತಸ್ಮಾತ್ತೇ ಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ಚಿತ್ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರವಿರೋಧಿನೋ ನ ಸ್ಥಿತಿಹೇತವೋ ಭವನ್ತೀತಿ।
ಯಸ್ಮಾದವಸಿತಾಧಿಕಾರಂ ಸಹ ಕೈವಲ್ಯಭಾಗೀಯೈಃ ಸಂಸ್ಕಾರೈಶ್ಚಿತ್ತಂ ನಿವರ್ತತೇ, ತಸ್ಮಿನ್ನಿವೃತ್ತೇ ಪುರುಷಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪ್ರತಿಷ್ಠೋಽತಃ ಶುದ್ಧಃ ಕೇವಲೋ ಮುಕ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ॥ ೫೧ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಪಾತಞ್ಜಲೇ ಸಾಂಖ್ಯಪ್ರವಚನೇ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರೀಮದ್ವ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಃ ಸಮಾಧಿಪಾದಃ ॥ ೧ ॥
